Strijd om te overleven

Wat een beklijvend boek is het pas verschenen Cabaretière in de kampen: de zelfgetuigenis over wat een jonge, vrijgevochten Duitse vrouw had meegemaakt in verschillende naziconcentratiekampen! En de enige ‘schuld’ van Isa Vermehren (1918-2009) bestond daarin dat haar broer Erich, werkzaam bij de Abwehr (de contraspionagedienst van het Derde Rijk), begin 1944 vanuit Istanboel was overgelopen naar de Britten. Wegens dat ‘verraad’ moest zijn familie opdraaien.

Voor het eerst paste het nationaalsocialistische regime ‘Sippenhaft’ toe, de collectieve bestraffing van de sibbe, de familieleden van ‘landverraders’. Vader Kurt, een wereldse advocaat en verzamelaar van moderne kunst, moeder Petra, een journaliste, en de andere zoon Michael, eveneens journalist, belandden in het concentratiekamp (KZ) Sachsenhausen. Dochter Isa werd opgesloten in het KZ Ravensbrück.

Cabaret en bezinning

Isa had toen al naam gemaakt met haar optredens in het politiek-literaire cabaret Die Katakombe in Berlijn. Trekharmonica spelend zong ze zeemansliederen zoals ‘Eine Seefahrt, die ist lustig’, waarin ze de draak stak met de bonzen van de nazipartij. Het cabaret moest sluiten in 1935, maar Isa trad daarna nog in andere cabarets op en figureerde zelfs in enkele speelfilms van de Duitse filmmaatschappij UFA. Tijdens de oorlog werkte ze als vrijwilligster bij het Deutsches Rotes Kreuz (DRK) , maar bleef ze ook voor frontsoldaten optreden met het door haarzelf opgerichte kwartet. Isa wilde echter meer uit het leven halen dan amusement en verstrooiing. Toen ze twintig was, bekeerde de van huis uit protestantse vrouw zich tot het katholicisme, waarin ze de diepere zin van het leven zag. In 1946 publiceerde ze het boek – een diepgaande bezinning –  Reise durch den letzten Akt. Ravensbrück, Buchenwald, Dachau: eine Frau berichtet, waarvan nu de Nederlandse vertaling door Geertje van Ouytsel voorligt.

Na de oorlog studeerde Isa Vermehren als hoofdvak katholieke theologie aan de universiteit van Bonn.  Ze ging in 1951 in het klooster en werd later directrice van twee scholen. Bij een breder publiek raakte ze bekend door haar ‘optreden’, tussen 1983 en 1995, in Das Wort zum Sonntag, een vier minuten durend programma op de Duitse openbare omroep ARD na het avondjournaal op zaterdag, waarin vooral geestelijken zich vanuit een religieuze invalshoek bezonnen over de actualiteit.

Actuele boodschap

‘Het vroegere leven van deze bekende televisiegast was allesbehalve kloosterlijk geweest’, schrijft Geertje van Ouytsel. Nadat ze een interview uit 2002 met Isa Vermehren in het ZDF-programma Zeugen des Jahrhunderts [Getuigen van de eeuw] had gezien, besloot ze meer ruchtbaarheid te geven aan het leven en werk van deze ‘persoonlijkheid (…) van een uitzonderlijk gehalte’ die blijk gaf van ‘een sterk analytisch vermogen, van mensenkennis, van mildheid en van een sprankelende zin voor humor’ (p. 9). Van Ouytsel zette zich aan het vertalen van Isa Vermehrens ‘herinneringen aan mijn gevangenschap bij de Gestapo’ waarmee de Duitse vrouw naar eigen zeggen wilde ‘bijdragen tot de verlichting van het bedrogen volk’ (p. 30).

In 1946, bij het verschijnen van het boek, was die boodschap hoogst actueel. Maar ook vandaag, in de dramatische tijden die we doormaken, is die andere boodschap van Isa Vermehren, ‘het bewustzijn van de waardigheid van de mens’ herstellen, actueler dan ooit. In het voorwoord bij de tweede Duitstalige uitgave van het boek, in 1979, drukte Isa Vermehren, uitgaande van de vragen die de Holocaust opriep, de hoop uit dat ‘het ook vandaag nog [kan] helpen om het complexe vlechtwerk van schuld en onschuld te doorzien.’ (p. 31) En dat doet het boek ook door het leven in gevangenschap te schetsen, zowel de beweegredenen van de medegevangenen als de psychologie van de opzichters.

Strijd om te overleven

Isa Vermehren werd ondergebracht in het zogenaamde ‘cellengebouw’, een apart gebouw van het KZ Ravensbrück, het grootste concentratiekamp voor vrouwen in het Derde Rijk. Ze behoorde tot de ‘externe Berlijnse gevangenen’ die ‘strikt gescheiden [werden] gehouden van de internen van Ravensbrück.’ (p. 72). Het cellengebouw deed dienst als onderzoeksgevangenis van het Reichssicherheitshauptamt (Rijksministerie voor Staatsveiligheid). Hier kwam Vermehren dan ook enkele bekende figuren van het Duitse verzet tegen, zoals Helmuth James Graf von Moltke van de ‘Kreisauer Kreis’, de diplomaten Otto Carl Kiep en Albrecht Graf von Bernstorff en Elisabeth von Thadden (van wie de broer Reinold als Wehrkreiskommandeur de stad Leuven van 1942 tot 1944 bestuurde).

De manier waarop Vermehren beschrijft hoe moedig en waardig deze mensen zich in gevangenschap gedroegen, verdiept onze kijk op de geschiedenis van het Duitse verzet. Isa Vermehren kwam ook in contact met vrouwelijke gevangenen uit de vele bezette landen. Zo weet ze te melden dat het ‘geestelijke en culturele niveau’ van de Poolse gevangenen in het kamp ‘door geen andere natie bereikt, laat staan overtroffen [werd]’ en dat ‘nationale trots een onontbeerlijke morele steun’ was waarover ‘elke buitenlandse [vrouw] in de strijd om te overleven [beschikte]’ (p. 111). Vermehren knoopte aan haar vroegere leven aan door aan een concert deel te nemen, waarbij het lied Die Gedanken sind frei het ‘hoogtepunt van deze avond’ (p. 130) was.

Bevrijding

Op 3 februari 1945 werd Isa Vermehren overgebracht naar Berlijn. Het was dezelfde weg die ze een jaar eerder in de omgekeerde richting had afgelegd, ‘Maar hoe gruwelijk was het straatbeeld veranderd in de loop van deze lange maanden!’ (p. 145). Overal heerste verval, overal waren vluchtelingen uit de oostelijke regio’s van Duitsland te zien, overal werden tankversperringen opgericht. En Berlijn zelf was een stad ‘in lichterlaaie’ (p. 147), nadat het die dag het zwaarste bombardement ooit had ondergaan. Het transport ging in de laatste oorlogsmaanden verder naar Buchenwald, Dachau en Zuid-Tirol, waar Vermehren en haar medegevangenen uiteindelijk bevrijd werden door de Amerikanen.  

Het boek van Isa Vermehren is een pakkend getuigenis over haar gevangenschap waarbij ze een diepgaande blik werpt op de interne werking van een concentratiekamp en wat de mensen er allemaal moesten doorstaan. De waardigheid van de mens staat centraal in haar denken. Op het moment dat haar boek verscheen, woedde in Duitsland ook een hevige discussie over de ‘Kollektivschuld’, de vraag of het Duitse volk collectief schuldig was aan de misdaden van het nationaalsocialistische regime. Wat ze daarover dacht, kan misschien wel afgeleid worden uit wat ze schrijft over hoe beroerd een Duitse sergeant-majoor zich bij de overgave eind april 1945 voelt, over ‘de hulpeloze woede over wat hem en zijn volk was aangedaan. Hij begreep pas op dit uur van de laatste ineenstorting met welke massa brutale leugens hij en al zijn kameraden misleid waren’ (p. 209).  

Helder

Geertje van Ouytsel heeft het boek van Isa Vermehren in heel helder Nederlands vertaald. Ze heeft er ook een biografische notitie over Isa en een personen- en zakenregister aan toegevoegd. Overigens, de stamvader van de familie was in 1580, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, vanuit Zaventem naar Lübeck geëmigreerd. Broer Erich noemde zich daarom vanaf 1954 Erich Vermehren de Saventhem.