Actium, een spiegel voor de mens

Er zijn van die data die in het collectieve geheugen gebrand staan. Zo heeft 1 september in de 20^ste eeuw de jammerlijke reputatie  verworven als de dag waarop Nazi-Duitsland Polen binnendrong en daarmee de hele wereld in vuur en vlam zette. 6 juni werd in diezelfde eeuw de dag waarop de bevrijding begon. 18 juni werd in de 19^de eeuw gekroond tot de dag waarop Napoleon zo zware kletsen rond zijn oren kreeg dat ze hem naar Elba stuurden. Ook 2 september genoot eeuwenlang een ijzersterke roem. Je mag het een combinatie van D-day (6 juni) en Waterloo (18 juni) noemen. Op 2 september 31 v. C. stuurde de vloot van Gaius Julius Caesar Octavianus, voorheen Gaius Octavius, de schepen van Marcus Antonius en diens geliefde Cleopatra de dieperik in. Eeuwenlang werd dit gevecht plechtig herdacht, maar vandaag is het vooral voer voor de classici en leer je er op school alleen over in het vak Latijn en misschien in het vak geschiedenis, indien de leraar er oog voor heeft.

Het culminatiepunt van een eeuw conflict

In 31 v. C. stonden twee partijen, na meer dan een eeuw van interne conflicten, met getrokken messen tegenover elkaar. Aanvankelijk (in 44 v.C.) werd de jonge adoptiefzoon van Julius Caesar niet ernstig genomen en de rechterhand van Caesar voelde zich heer en meester na de dood van zijn leider. Twee jaar later verdeelden de twee discipelen van Caesar, samen met de rijkaard Marcus Lepidus, het grote Romeinse Rijk onder elkaar. Antonius kreeg de oostelijke provincies, Octavianus de westelijke provincies en Lepidus werd zoet gehouden met het bestuur over Romeins Afrika. Hij zou al snel geen enkele rol meer spelen.

Opnieuw twee jaar later hadden zich al hevige geschillen voorgedaan tussen de twee sterke mannen. Die werden uiteindelijk bedwongen door onder meer de uithuwelijking van de zus van Octavianus, Octavia, aan Marcus Antonius. Desondanks het huwelijk groeiden de twee machthebbers verder uit elkaar en Marcus Antonius ging zich meer en meer hechten aan de legendarische Egyptische  koningin Cleopatra VII.

Het Westen wordt bedreigd

Antonius handelde meer en meer als een Oosterse vorst en minder en minder als een Romeinse consul. Na zijn verovering van Armenië in 36 v.C. hield hij een prachtig exotisch spektakel in Egypte. Hij kleedde zich niet, zoals  het gebruik het voorschreef, als een Romeinse generaal, maar als een menselijke versie van de god Dionysos. Getooid met een krans van klimop, gehuld in een met goud bestikte saffranen mantel, met in de hand een bacchusstaf en aan de voeten schoeisel normaal alleen gedragen door acteurs in het Dyonisusfestival reed hij door Alexandrië. Zijn karos werd getrokken door grote katachtigen, luipaarden of panters. Hij presenteerde zich aan zijn Oosterse onderdanen als een godheid, iets wat ze gewend waren van heersers sinds de vroege farao’s. Enkele dagen later toonde hij zich opnieuw als een Dyonisus gezeten op een gouden troon op een verzilverd podium met Cleopatra, als de godin Isis, naast hem (ondertussen was Octavia officieus gedumpt voor Cleopatra). Toen proclameerde hij dat Cleopatra’s zoon, Ptolemaeus XV, het wettige kind van Julius Caesar was, met de bedoeling Octavianus’ positie te ondermijnen. Dan overlaadde hij zijn geliefde en haar kinderen (hij had er ook een paar bij haar) onder een berg van eerbewijzen en bezittingen. Een zilveren munt werd voor de gelegenheid geslagen met de inscriptie ‘Antonius, na de overwinning van Armenië – Aan Cleopatra, Koningin der Koningen en van haar Zoons die Koningen zijn’. Octaviaanse kwatongen zagen hierin een bedreiging voor Rome: Marcus Antonius zou volgens hen een eigen rijk opbouwen los van zijn vaderstad. Misschien zou hij zelfs oprukken naar het Westen en Rome onderwerpen? Historici vandaag achten dit onwaarschijnlijk, maar daar was Antonius vet mee. Octavianus en de voltallige senaat besloten om zich van Marcus Antonius en van zijn ‘Egyptische hoer’ te ontdoen. Het Westen werd bedreigd en alle middelen moesten worden ingezet om de bedreiging het hoofd te bieden.

Schakel ‘de hoer’ uit en pik Egypte in

In 32 v.C. waren het Oosten en het Westen van het Romeinse Rijk zich volop aan het voorbereiden op een totale oorlog. Antonius nam het controversiële besluit om Cleopatra mee aan het hoofd van zijn leger te brengen: een vrouw en vreemdeling! Volgens sommige bronnen werd Marcus Antonius zelf meer en meer bang van zijn echtgenote. Daarbovenop liet hij zich eindelijk officieel scheiden van Octavia, wat als een harde kaakslag aankwam voor Octavianus, maar eveneens voor de steeds minder populaire zaak van Marcus Antonius. De naar Octavianus’ kamp overgelopen Herodes de Grote (die uit de Bijbel) adviseerde zijn bevelhebber dan ook om Cleopatra uit te schakelen en Egypte te annexeren, het werd het ultieme meesterplan van de West-Romeinse troepen.

Daarop brak Octavianus, dé voorvechter van alle Romeinse tradities, met alle conventies en nam manu militari bezit van het testament van zijn grote tegenstander, dat werd bewaard door de Vestaalse maagden. Hij las het voor aan de senaat en maakte het bekend aan het volk van Rome. Het meest bezwarende materiaal bestond erin dat Antonius in Alexandrië wenste begraven te worden, dat Cleopatra’s oudste zoon opnieuw het kind van Caesar werd genoemd en de toewijzing van aanzienlijke sommen geld aan de Egyptische kinderen van Antonius. Rome was na deze elementen officieel in oorlog met Egypte.

Van zuigvis tot cobra

De strijd werd beslecht op 2 september 31 v.C. aan de westkust van Griekenland. Van echte strijd mag je niet spreken en verwacht je dan ook niet aan epische Hollywoodscènes uit de jaren ‘60. Eerst was er vier dagen te weinig wind om te vechten, de vijfde dag treuzelde Antonius en zijn schepen raakten niet op ramkoers. Niemand weet vandaag zeker waarom hij weifelde, een latere bron steekt de schuld ietwat ongeloofwaardig op een ‘zuigvis’. Na een paar uur van voorzichtige strijd hees Cleopatra’s schip de zeilen en leek het zich terug te trekken (volgens de klassieken verried ze haar man, volgens de moderne historici is dit lang niet zeker en was dit deel van een vooropgezet plan) waarop Antonius haar op een sloep achterna ging. Octavianus won de dag, won de macht in het rijk en won zijn plaats in de geschiedenis.

Een jaar later werden de laatste restanten van het Egyptische leger beslissend verslagen nabij Alexandrië, waarop Marcus Antonius zich op zijn zwaard stortte, dat wonderwel overleefde en kermend van de pijn bij Cleopatra werd gebracht om in haar armen te sterven. Kort nadien werd ze gevangen genomen en Octavianus wilde haar als trofee door de straten van Rome sleuren. Dit deed de negendertigjarige jonge vrouw besluiten om zelfmoord te plegen met behulp van een cobra. Met haar stierf Egyptes onafhankelijkheid (dat het pas in de 20^ste eeuw herwon).

Ik of de chaos!

Octavianus was eindelijk de enige machthebber van het Romeinse Rijk en met zijn bestuur begon de uitbouw van het immense Imperium Romanum met een nasleep die tot op vandaag voelbaar is. Om zijn overwinning te vieren werden een paar honderd jaar de vierjaarlijkse Actia-spelen gehouden. Elke Romeinse heerser sindsdien spiegelde zich aan Octavianus en diens zege en dat geldt evenzeer voor elke Westerse heerser gaande van Karel de Grote, Karel V of Napoleon. Ook in de Verenigde Staten noemen ze zich erfgenamen van het Romeinse Rijk (denk maar aan de architectuur in Washington DC).

Actium was iets wat het hele Romeinse Rijk verbond (in tegenstelling tot bv. Waterloo in Europa) onder haar vergoddelijkte heerser met de nieuwe naam Imperator Gaius Julius Divi Filius Caesar Octavianus Augustus of kortweg Augustus. Vandaag zouden we de man een potentaat noemen die voortdurend zijn macht misbruikte en zijn bevolking bang maakte door te wijzen op de tijd voor hem (burgeroorlogen) of op de buitenlandse bedreigingen (Cleopatra, de Parthen, de Germanen,…), een ‘ik of de chaos’ – propaganda avant la lettre.

Een mensengeschiedenis

Heel dit verhaal leert ons dat dezelfde argumenten voor conflict en almacht telkens weer terugkeren of het nu v.C. of A.D. is. Valse voorwendsels om oorlogen te rechtvaardigen, de angst voor het vreemde aanwakkeren en de keuze tussen onzekere verandering of vertrouwde gebruiken zijn des mensen. Caesar Augustus staat een beetje in de schaduw van zijn pleegvader Julius Caesar, maar hij is wel de Romein met het grootste erfgoed. Nu is augustus vooral de naam van een zonnige vakantiemaand, maar eigenlijk is het de naam van het voorbeeld voor alle alleenheersers die volop gebruik maakte van het recht dat iedere overwinnaar geniet: het recht om de geschiedenis te schrijven en te herschrijven.

<Vindt u dit artikel informatief? Misschien is het dan ook een goed idee om ons te steunen. Klik hier.>