Viermaal in het jaar kunnen de Zwitsers in bindende referenda met een ‘ja’ of een ‘neen’ gemeentelijke, kantonnale en nationale beleidskwesties beslechten. Twee weken geleden, op zondag 25 september, was dat weer het geval. Bij de landelijke Volksabstimmung ging het onder meer over een hervorming van het pensioenstelsel. Het resultaat was in twee opzichten opmerkelijk en interessant – en wellicht daarom hebben de Vlaamse media er niet over bericht.

AHV21

In Zwitserland gaat de verplichte ouderdomsverzekering door het leven als AHV, Alters- und Hinterlassenenversicherung (in het Frans: Assurance-vieillesse et survivants, AVS). Zoals in de andere Westerse landen, zet de vergrijzing het pensioenstelsel onder financiële druk. De regering en het parlement hebben sinds 1997 vier keer geprobeerd de AHV te hervormen. Elke keer hebben de Zwitsers de voorgestelde maatregelen in referenda verworpen.

Eind vorig jaar begon een nieuwe poging om de financiering van het pensioenstelsel voor de komende tien jaar veilig te stellen. Het AHV21-plan van regering en parlement omvatte twee grote maatregelen.

Met een wetswijziging trok het parlement op 17 december 2021 de pensioengerechtigde leeftijd voor vrouwen op van 64 tot 65 jaar, de leeftijd die al voor mannen geldt. Diezelfde dag besliste de regering het gewone btw-tarief met 0,4 procentpunt te verhogen, van 7,7 naar 8,1% (het verlaagd tarief werd van 2,5 naar 2,6% verhoogd). De jaarlijkse opbrengst van de verhoging, ongeveer 1,5 miljard Zwitserse frank, dient om de pensioenen te betalen.

Krappe meerderheid

Omdat voor de btw-verhoging de grondwet moet worden gewijzigd, was de regering verplicht de maatregel ter goedkeuring aan de Zwitsers voor te leggen. Over de verhoging van de pensioenleeftijd voor vrouwen hebben linkse en vrouwenorganisaties een referendum afgedwongen.

Hoewel het om twee maatregelen gaat die niet meteen ‘populair’ zijn, gingen de Zwitsers er op 25 september mee akkoord. De meerderheid van ja-stemmen was krap, maar voldoende. De instemming met het AHV21-pakket is opmerkelijk omdat het de eerste keer sinds 1995 is dat de Zwitserse staatsburgers een hervorming van het pensioenstelsel goedkeuren.

Rösti- und Polentagraben

Eveneens opmerkelijk – maar ook weer niet – was dat de uitslag van het referendum de Rösti- und Polentagraben blootlegde: de ‘kloof’ tussen het Germaanse deel en het Latijnse deel van Zwitserland, een ‘kloof’ die vergelijkbaar is met die tussen Vlaanderen en Wallonië.

Zwitserland gaat door als een stabiele democratie, waar vier talen worden gesproken en burgers van verschillende etnische afkomst vreedzaam samenleven. Toch loopt tussen de Duitstalige kantons in het oosten en de Franstalige in het westen de Röstigraben, een onzichtbare grens genoemd naar het aardappelgerecht dat de Duits sprekenden vaak eten. Tussen de Duitstalige kantons en het Italiaans sprekende kanton Ticino loopt dan weer de Polentagraben, een verwijzing naar polenta, het Noord-Italiaanse gerecht van gemalen graan.

Politieke verschillen

In beide gevallen is aan weerszijden van de grens niet alleen de taal, de cultuur en de culinaire smaak anders, er zijn ook politieke verschillen. In  die zin is de Rösti- und Polentagraben tussen het ‘Germaanse’ en het ‘Latijnse’ deel van Zwitserland vergelijkbaar met de taalgrens tussen Vlaanderen en Wallonië. Zoals links sterker is in Wallonië dan in Vlaanderen, zo staat links sterker in de Franstalige Romandie dan in de Duitstalige Ostschweiz. Bij verkiezingen halen de linkse partijen in de Romandie ongeveer tien procentpunten meer dan in de Ostschweiz.

Zoals het inkomen in Vlaanderen hoger is dan in Wallonië, zo is het inkomen in de Ostschweiz hoger dan in Latijns-Zwitserland (de Franstalige Romandie en het Italiaanstalige Ticino). De inwoners van Latijns-Zwitserland stellen hogere verwachtingen in de overheid en de sociale zekerheid, en liggen minder wakker van begrotingsevenwicht en financiële stabiliteit dan de Duits sprekende Zwitsers. Ook op dat punt gaat de vergelijking tussen Walen en Vlamingen op.

71% neen in Jura

Tegen die achtergrond is het niet verwonderlijk dat de Rösti- und Polentagraben door het referendum over de hervorming van het pensioenstelsel liep. De verhoging van de pensioenleeftijd voor vrouwen werd met een krappe 50,6% van de stemmen aangenomen.

De maatregel kreeg 55% ja-stemmen in de Duitstalige kantons. In enkele was de meerderheid zelfs  groter dan 60%. In de Franstalige Romandie stemde daarentegen 61% van de opgekomen kiezers tegen, met als uitschieter de 71% neen-stemmen in het kanton Jura, en in Ticino verwierp 57% van de kiezers de maatregel.

Voor de btw-verhoging was de landelijke ja-meerderheid groter (55,1%), maar ook hier was de Röstigraben merkbaar: de Franstalige kantons stemden tegen de maatregel.

Geen grendels

Het was niet de eerste keer dat in referenda bleek dat Duitstalige en Franstalige Zwitsers verschillende beleidsvoorkeuren hebben. Bijzonder scherp was dat in 2010, toen de Duitstalige kantons instemden met de uitwijzing van criminele vreemdelingen en de Franstalige tegen de maatregel stemden.

‘Belgische toestanden’ zijn Zwitserland allesbehalve vreemd, al is er één niet onbelangrijk verschil. Zwitserland is een democratie waar de meerderheid – in dit geval de Duitstalige bevolking – niet vergrendeld en dus een meerderheid is. Natuurlijk wordt er, zoals in elke democratie, in de politieke besluitvorming rekening gehouden met de minderheid. Maar als puntje bij paaltje komt, zoals in het AHV21-referendum, heeft de (Duitstalige) meerderheid het laatste woord en kan de (Franstalige) minderheid niet haar wil opleggen, zoals dat in België al te vaak het geval is geweest – en nog is.