Beschuldigde, blijf zitten

Dit is het aangrijpende en beeldend geschreven verhaal van twee mensen die tijdens de Duitse bezetting joden en ‘verdachten’ helpen onderduiken, maar daarna stank voor dank krijgen. Ze worden gearresteerd, beschuldigd en nog veel erger. Jolande van Gorssel schreef hierover een intrigerend en boeiend boek, Een splinter in de ziel. Luc Pauwels sprak met haar.

Lex en Eefje de Haan baten een pension uit in een dorpje nabij Apeldoorn. Tijden de Tweede Wereldoorlog bieden ze onderdak aan onderduikers. En dat blijft onopgemerkt?

‘Eefje en Lex de Haan huren vanaf 1936 een compleet landgoed met pension en vele bijgebouwen in Ugchelen, een dorpje op de Veluwe, vlakbij Apeldoorn. Als tijdens de Duitse bezetting de jacht op joden begint, besluiten Eefje en haar man Lex op verzoek van hoofdagent Hendrik Ouwejan en diens verzetsorganisatie onderduikers in het pension op te nemen onder een andere identiteit. Door de ligging van het pension blijft dit jarenlang onopgemerkt.’

Toch ontdekken de Duitsers het. Hoe kwam dat?

‘In mei 1943 beveelt de Duitse generaal Christiansen dat alle voormalige Nederlandse militairen weer in krijgsgevangenschap moeten worden gevoerd. Daarop komt de landgoedeigenaar het koetshuis claimen, dat op dat moment vol zit met onderduikers. Er breekt paniek uit, ze moeten weg. Maar voordat er een oplossing is gevonden dringen ’s avonds laat drie Nederlandse politieagenten (“jodenjagers”) het pension binnen. Een aantal onderduikers worden gearresteerd. Sommigen zijn tijdig gewaarschuwd en gevlucht.’

‘Eefje en Lex worden in de politiecel bedreigd en onder druk gezet om informatie te geven over de organisatie die de joden hielp onderduiken. Ze zwijgen en worden door de collaborerende overheid gestraft.’

Zou je toch denken dat Lex en Eefje na de oorlog gedecoreerd werden en alom gehuldigd?

‘Niets is minder waar. Ze worden op Bevrijdingsdag door gewapende dorpsgenoten van de Binnenlandse Strijdkrachten (het verzet) als collaborateurs gearresteerd. Onderweg naar opsluiting worden ze bespuugd, geschopt en geslagen. Eefje wordt publiekelijk kaalgeschoren onder luid gejuich van de dorpelingen. Na deze vernederende tocht worden ze opgesloten in een school zonder eten of slaapgelegenheid.’

Hoe werden de familie De Haan daarna behandeld door het gerecht?

‘De kinderen van Eefje en Lex worden van het landgoed verdreven. Ze moeten al hun eigendommen achterlaten en hun vermogen wordt in beslag genomen. Na bijna twee jaar voorarrest, onder erbarmelijke omstandigheden in verschillende kampen, komt de sterk vermagerde Lex voor de rechter. Hij wordt direct in onvoorwaardelijke vrijheid gesteld. Eefje wordt kort daarop, door een valse getuigenis van een SS-man nota bene, veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf. Zij die de onderduikers had gered, wordt nu veroordeeld omdat ze zou hebben geklikt bij de Duitse bezetter.’

‘Het strafkamp is zwaar voor de 57-jarige Eefje. Weinig eten en lang, hard werken. Bovendien kunnen de kampbewakers hun lusten en frustraties naar hartenlust op haar botvieren. Onder het mom “verdacht van luizen” worden haar hoofdhaar, oksels en schaamhaar geschoren. Eefje moet zich uitkleden en naast de andere vrouwen naakt op een bank gaan liggen. Ze worden allen met hetzelfde dot ingezeept en met hetzelfde mes geschoren waarbij diep in het vlees wordt gesneden. Waarna ze naakt voor de mannelijke bewakers moeten marcheren.’

‘Eefje kan het niet meer aan en probeert zelfmoord te plegen. Lex zit intussen met zijn handen in het haar. Doordat al zijn geld geconfisqueerd is, kan hij niets doen voor zijn vrouw.’

Wordt dit verder een juridisch verhaal?

‘Zeker niet! Het verhaal wordt vanuit twee perspectieven verteld. Aan de ene kant maken we het verhaal rond Eefje en haar gezin van dichtbij mee, haar gevangenschap in de oorlog en daarna, de lange rechtsgang naar ‘gerechtigheid’. Je ziet het als in een film gebeuren. Het andere gedeelte van het verhaal gaat over de zoektocht van kleindochter Sofie. De zoektocht naar de waarheid, wat er nu echt gebeurde met haar oma. En de drang om de familienaam te zuiveren.’

‘Sofie werd vanwege haar oma’s verleden op school gepest en buitengesloten. Ze houdt er een trauma aan over. Ze besluit te achterhalen wat er precies is gebeurd. Sofie komt erachter dat, zogenaamd door verraad van oma Eefje, een van Nederlands meest bekende gewapend-verzetsleiders Johannes Post (1906-1944) door Apeldoornse politiemannen in het pension te Ugchelen werd gearresteerd.’

‘Post wordt door de Duitsers geëxecuteerd, zijn joodse koerierster Thea naar Auschwitz gedeporteerd.’

Hoe komt het dat het gerechtelijke onderzoek deze valse beschuldigingen die niet meteen doorprikt?

‘Een oudtante geeft Sofie het historische feuilleton mee dat op 21 juni 1946 was verschenen. Daarin veroordeelt schrijver Anne de Vries oma Eefje al publiekelijk, terwijl er nog geen onderzoek, laat staan een proces, had plaatsgevonden. Dit verhaal uit de krant Ons Vrije Nederland over verzetsleider Johannes Post blijkt de aanleiding tot de beschuldiging en aanhouding van oma Eefje te zijn. Het wordt klakkeloos overgenomen door historici en blijft circuleren. Sofie twijfelt aan de mare rond Johannes Posts en Thea’s arrestatie in Ugchelen. Ze bezoekt de buurman van Post die een museum over hem heeft aangelegd en Posts biograaf Drs. G.C. Hovingh.’

‘Als een oud-verzetsman, die nauw heeft samengewerkt met Post, haar tijdens een gesprek brutaal dwingt te stoppen met haar onderzoek en ze zelfs haar eigen overlijdensbericht krijgt toegestuurd, is Sofie vastbesloten om de onderste steen boven te krijgen.’

Hoe heeft Sofie de waarheid aan het licht kunnen brengen?

‘Jaren achtereen is Sofie druk bezig geweest om verbanden te leggen tussen de verzetsmensen en de gebeurtenissen. Ze bezoekt archieven in het hele land, leest een bibliotheek aan boeken en is dagen aan het speuren op het internet. Sofie kan verbanden leggen die niet direct zichtbaar zijn. Groot is de schok als Sofie na jaren onderzoek de waarheid ontdekt. De aantijgingen tegen haar grootouders, waaronder ze haar hele leven gebukt heeft gegaan, blijken op grote leugens te berusten…’

‘Oma Eefjes aanklager heeft haar bewust in diskrediet gebracht door belangrijke bewijsstukken buiten het dossier te houden, en daardoor de aandacht van hemzelf af te leiden. Mede door het overheidsbeleid van de wet Bijzondere Rechtspleging (repressiewetgeving) was dit mogelijk. Situaties die zich elders hadden afgespeeld werden op oma Eefje geprojecteerd en maakten haar een ideaal slachtoffer, terwijl zij en Lex juist een veertigtal onderduikers uit handen van de vijand wisten te houden. Eindelijk kan Sofie de familienaam zuiveren en bevrijd door het leven gaan.’

Vertel ons nog iets over uzelf, graag.

‘Al heel jong wist ik wat ik later wilde worden: rechercheur. Daarvoor moest ik echter eerst bij de politie. Mijn aanmeldingsformulier lag klaar om verstuurd te worden, totdat ik getuige was van een gesprek tussen politiemensen na een ernstig ongeval en hoorde wat je daarbij allemaal op je bordje krijgt. Ik heb het aanmeldingsformulier meteen verscheurd. De Kunstacademie sprak mij ook aan, maar daar stak vader een stokje voor. Ik moest een vak leren en werd uiteindelijk kapster. Daarnaast combineerde ik schrijven en rechercheren.’

‘Vijftien jaar onderzoek was er nodig om deze familiegeschiedenis te schrijven. Mijn motivatie was eenvoudig: gerechtigheid! In de kapsalon hoorde ik vele verhalen als die van Sofie waar nog zoveel verdriet achter zit, over het onrecht wat er hen na de oorlog door het eigen volk en de wet Bijzondere Rechtspleging is aangedaan. Ik hoop met mijn boek lotgenoten aan te zetten in hun eigen geschiedenis te duiken en zelf onderzoek te doen.’

Je vindt het boek Een splinter in de ziel in onze online boekhandel.