‘Scoren is het belangrijkste in voetbal, maar voor ons betekent het minder dan de show. Voetbal moet gracieus en artistiek zijn via de schijnbeweging, de dribbel, de zijsprong en de improvisatie en eventueel ook de doelpunten.’ (Mario Chamrie, Braziliaanse dichter)

De gekleurde voetbaldans als antwoord op het racisme? Precies vijftig jaar geleden maakte de wereld, uitgerekend dankzij de opkomst van de kleurentelevisie, tijdens de Mundial in Mexico (van 31 mei tot 21 juni 1970) kennis met de ‘gekleurde voetbaldans’ van Pelé en zijn zogenaamde ‘Beautiful Team’: Brazilië 1970.

Brazilië 1970, antwoord op racisme

De Seleçao Canarinha – bijnaam van de nationale ploeg van Brazilië, vergelijk het met Rode Duivels – joeg orgastische twinkelingen door het dansende publiek. Tsjecho-Slowaken (4-1, groepsfase), Engelsen (1-0, groepsfase), Roemenen (3-2, groepsfase), Peruanen (4-2,kwartfinale), Uruguayanen (3-1, halve finale) en Italianen (4-1, finale) staarden verblind naar het meest gracieuze elftal aller tijden. Onder de geestelijke leiding van Pelé, die vanuit zijn sociaal katholieke overtuiging discriminatie bestreed.

Brazilië 1970 zou in 2000 worden uitgeroepen tot ‘Elftal van de Eeuw’. Twintig jaar later blijft het nog steeds dat ‘elftal voor de eeuwigheid’: Felix-Carlos Alberto-Brito-Piazza-Everaldo-Clodoaldo-Gerson-Jairzino-Rivellino-Tostao-Pelé. Een heerlijke herinnering, vol voetbalvreugde. De gekleurde voetbaldans – met spelers van alle huidskleuren – als antwoord op het racisme! En op de militaire dictatuur!

Futebol Arte versus de dictatuur

Hugh McIllvaney was de beste Britse voetbaljournalist van zijn generatie. De Schot stak zijn bewondering in 1970 niet onder stoelen of banken: ‘They may have represented the highest point of beauty and sophistication the game is destined to reach.’ De Engelse sociale voetbalhistoricus Tony Mason toonde met een inzichtelijke analyse in zijn boek Passion of the People? Football in South-America de andere kant van de medaille: het schaamteloze misbruik van het succes door de dictatuur van generaal Medici: ‘The military government did their best to exploit the victory.’ Tegelijk onderstreepte Mason: ‘The football field was one of the few oases of democracy.’

De Brazilianen observeerden het voetbal eerder als een spel dan als een sport: jogo de futebol. De hele wereld hield een kater over aan de middelmatigheid van het defensieve Europese voetbal. Na de Braziliaanse overwinning op Italië barstte een ongekende vreugde los in het Aztekenstadion. Het feest reflecteerde de wijze waarop de Brazilianen hadden gespeeld. Ze wonnen wereldwijd de harten van de liefhebber, het hele stadion wiegde de samba in geelgroen. Bondscoach Zagallo gaf een welomschreven opdracht, die niet te omlijnen viel: vrijheid, creativiteit, improvisatie.

Verscheidenheid verenigd door het voetbal

De spelers vertelden: ‘We wisten dat ons volk moeilijke momenten beleefde door de dictatuur. Dankzij ons zouden ze hun zorgen even vergeten. De mensen leden in ons land, maar ons spel bevrijdde hen. Althans in hun gedachten.’ Zo verfilmde cineast Cao Hamburger de realiteit met zijn prent The year my parents went on vacation. Hij keek daarin door de ogen van de twaalfjarige jongen Mauro, die geadopteerd werd door een oude joodse man in Sao Paulo nadat zijn grootvader overleed. Mauro raakte bevriend met kinderen van de plaatselijke Italiaanse migrantengemeenschap. Zijn ‘progressieve’ ouders behoorden tot de linkerzijde en doken onder voor de repressie. Ze vertelden hun zoon dat ze ‘met vakantie’ waren. Hamburger gebruikte het WK van 1970 als achtergrond en toonde hoe het Futebol Arte de Brazilianen – van alle achtergronden – een scheut door de tirannie niet te controleren plezier schonk.

Cao Hamburger: ‘I told the universal tales of communication across generations: young friendship and the possibility of tolerance between different faiths and cultures. They are united by soccer.’ De gekleurde voetbalpassie was voor even sterker dan de dictatuur.

Tostao, het liberale protest

Naast Pelé was Tostao het ‘intellectuele brein’ van het ‘Beautiful Team’. Hij was een liberaal en steunde de idealen van de westerse democratie vanuit zijn sympathie voor de ‘gedachten der Verlichting’: vooruitgang, vrijheid, rechtvaardigheid. Zijn familie behoorde tot de contestadora  en voerde oppositie tegen de generaals.

Tostao was na de finale tegen Italië (4-1) op 21 juni 1970 emotioneel in elkaar gestort. Zijn vuur van vreugde sloeg om in woede, toen de eindbestemming van de terugreis tot hem doordrong. Het Braziliaanse elftal werd verwacht in de versterkte burcht van de militaire dictator Medici. Een colonne van tanks en andere legervoertuigen begeleidde de wereldkampioenen naar het presidentiële paleis. Een fan bekocht zijn enthousiasme voor de spelers met de dood. Omdat hij zijn helden wilde gelukwensen. Zijn oprechte blijdschap tonen. Pure menselijke handelingen, die ongetwijfeld het presidentiële protocol verstoorden. De Braziliaanse militairen reageerden doortastend: met de kogel. Tostao zag het voor zijn ogen gebeuren. Het griefde hem diep.

PR-stunt

Volgens een perfect public relations-draaiboek begroette generaal Medici de wereldkampioen voor de televisiecamera’s. ‘Niemand zal dit land stoppen’, schreeuwde hij. Het regime beantwoordde hiermee de beschuldigingen van Amnesty International, de Amerikaanse regering en de paus omtrent de schendingen van de mensenrechten. Tostao bekeek het tafereel met afschuw. Hij begreep dat ook de militairen zich profileerden als overwinnaars.

Veel later keek hij in zijn boek Lembranças, Opinioes, Reflexoes sobre Futebol met gemengde gevoelens terug op de schaduwkant van de mooiste voetbalprestatie uit de mondiale geschiedenis: ‘Ik wist dat ze mensen vermoordden en folterden. Priesters in de gevangenis gooiden. Telefoons aftapten. Perscensuur instelden’, schreef Tostao in zijn memoires. ‘Ik overwoog de dag na de finale tijdens de rit van het vliegveld naar het paleis de officiële ontvangst te boycotten. Weglopen voor het oog van de camera’s. Zodat iedereen het kon zien. Mijn afwezigheid zou scherper klinken dan woorden. Als wereldkampioen was ik onaantastbaar. Toch vreesde ik voor de gevolgen. Niet enkel voor mezelf maar ook voor mijn familie. Ik besloot ultiem om het niet te doen. Ik poseerde met de anderen voor de fotografen. Ik betreur het nog steeds. Ik zal het mezelf nooit vergeven. Ik verkeek de kans op openlijk protest tegen de dictatuur.’

De gekleurde voetbaldans was te snel voorbij

Een universiteitsprofessor bewegingsleer uit Santos bekeek de taferelen met gemengde gevoelens. Zijn naam was Julio Mazzei. Hij geloofde in de ‘gekleurde voetbaldans’ en werd in de jaren zestig de persoonlijke begeleider van Pelé. Samen diepten ze de principes van de filosofie van het Futebol Arte uit. Ze gaven het drie kenmerken: defensieve organisatie vanuit voetballend vermogen; lichamelijke fitheid volgens wetenschappelijke methodiek; aanvallende individuele expressie.

In zijn boek The Principles of Brazilian Soccer schreef Julio Mazzei: ‘Onze voetballer voelt zich comfortabel met de bal aan de voet. De offensieve middenvelder steunt de twee spitsen en de defensieve de twee buitenspelers. De Seleçao  houdt van snelle opbouw met kort passenspel van achteruit, met gerichtheid op balbezit en de creatie van het onverwachte. De eindpenetratie gebeurt over de grond vanuit onze klassieke, creatieve flair.’ Einde citaat, daar was hij dan, die gekleurde voetbaldans! Het Futebol Arte bereikte met Brazil 1970 zijn orgastische climax. Het was té snel voorbij.