De liberale democratie produceert zich niet vanzelf

De vijand van uw vijand is niet noodzakelijk uw vriend. Dat lijkt logisch maar om diverse redenen worden meermaals strategische coalities aangegaan met de vijand van de vijand, met naderhand soms desatreuze gevolgen. De geschiedenis van de betrokkenheid van de westerse wereld, onder andere in het Midden Oosten, toont dit tot op vandaag meermaals aan. En opnieuw zitten westerse leiders met dergelijke patstelling die door de excodus vanuit het Midden Oosten richting Europa steeds urgenter wordt.

De soms gedwongen tweeslachtige beslissingen leggen de vinger op de liberale wonde die aanspraak maakt op universaliteit. Liberalisme biedt de middelen aan een samenleving om zich te vormen tot een plaats waar zelfs fundamentele tegenstellingen kunnen aanwezig zijn, maar bovenal waar mensen in al hun verscheidenheid, met wederzijds respect en bescherming van individuele vrijheid kunnen werken aan een harmonieuze samenleving. De verschillende gemeenschappen en samenlevingen worden in onze huidige wereld voornamelijk nog geconfigureerd door natiestaten. De EU laat momenteel pijnlijk zien dat er economische grenzen zijn aan de uitbreiding van de morele kring. Liberalen moeten zich goed rekenschap geven dat vrij verkeer van goederen, diensten en mensen in ultimo leidt tot geheel andere vormen van samenleven en tot totaal andere machts- en controlestructuren dan de natiestaten en zelfs de supranationale en intergouvernementele organisaties zoals we die op vandaag kennen. 

Het moet ook duidelijk zijn dat de universele aanspraak van ‘de liberale democratie’ en mensenrechten problematisch is indien niet iedereen zich schaart achter de idee dat we de samenleving moeten inrichten op basis van begrippen en principes die op strikt rationele basis begrepen en aanvaard kunnen worden en open staan voor iedere mens. Wil liberalisme aanspraak maken op universaliteit (wat ze doet) dan zal ze actief moeten werken om haar fundamenten tot gemeen aanvaard goed te maken. Daar staat dus meer dan het Kalifaat voor in de weg… Politici staan (alweer) voor historische beslissingen en daarbij staat ook de toekomst van de liberale samenleving op het spel.

Politici doen het niet altijd even goed en maken soms ‘verkeerde’ keuzes. Wat we zouden kunnen doen om beleid te vrijwaren van de negatieve menselijke inbreng – denk aan public choice theorie – is een niet eenvoudig te beantwoorden vraag. Denkend aan geheel andere vormen van samenleven en van totaal andere machts- en controlestructuren zou je kunnen opperen dat we misschien wel geleid kunnen worden door ideeën tout court. Als we de juiste samenhang tussen de meest humane, rechtvaardige en duurzame ideeën zouden vinden dan konden we misschien komaf maken met de toch niet al te efficiënte vorm van politiek zoals we die nu kennen. Stop die ideeën in een ‘programma’ en zeg vaarwel aan de persoonlijke beïnvloeding die in ons democratisch systeem een belangrijke rol speelt. Deze gedachte is ongetwijfeld heel idealistisch maar naar mijn mening niet compleet utopisch. Uitgangspunt is dat je samenleving is samengesteld uit mensen die zich rekenschap geven van wat het is om burger te zijn. 

Burgerschap brengt rechten en plichten met zich mee, en respect voor de democratie. We zullen dus steeds nood hebben aan een democratisch proces dat er voor zorgt dat waarden en principes een invulling krijgen aangepast aan de omstandigheden. Het lijkt me niet noodzakelijk dat we daarvoor ook politici nodig hebben die daarbij, zoals in de huidige werking, ook persoonlijke macht verwerven. Politici fungeren nu ook als spreekbuis van de burger. De afwezigheid van politici zoals we die nu kennen (maar niet van democratie) zou resulteren in een nog ongeziene vorm van politiek die nieuwe oplossingen zou moeten bieden om ideeën uit de samenleving te verwoorden en de mogelijkheid tot woord en wederwoord te garanderen. Ik hou hier ook geen pleidooi voor een technocratie maar ontwikkel hier niet verder hoe dat er dan in de praktijk zou uitzien.

Iedereen kan momenteel wel zien hoe gevaarlijk de afwezigheid van democratie, van de mogelijkheid tot woord en wederwoord is. Dat de mensheid bevrijd moet worden van politieke systemen en wetten die door de mens geschapen zijn, is namelijk het standpunt van Said Qutb (1906-1966), een van de meest invloedrijke ideologen en grondleggers van de salafistische beweging. Democratie is volgens Qutb niet in overeenstemming met de Koran. Een selectieve en letterlijke lezing van de Koran, en een complete afwezigheid van de mogelijkheid tot woord en wederwoord, is een vruchtbare voedingsbodem voor geweldadige radicalisering, een op expansie gerichte universalistische gewelddadige jihad met schimmig maar ook multi-etnisch en multilinguïstisch leiderschap.

In een liberale samenleving moeten we ook opletten met het gebruik van de term ‘radicalisering’. Radicalisering is, gelet op de mogelijkheid van woord en wederwoord, op zich niet problematisch. Het is geweldadige radicalisering die niet strookt met de liberale democratie. De weerbaarheid van de democratie is evenredig aan haar potentie om om te gaan met radicalisering. Het spel van de democratie is misschien niet altijd even mooi om zien, maar het blijft het beste systeem dat met woord en daad de beste bescherming zou moeten bieden voor de autonomie en menselijke waardigheid van het individu. Het is niet minder dan noodzakelijk voor het democratisch proces dat radicalen de zaken op scherp (mogen) stellen.

Dit is een periode van hard ontwaken voor wie dacht dat Europa een culturele suprematie en aantrekkingskracht heeft. De aantrekkingskracht op vluchtelingen is er wel duidelijk, maar dat die niet allemaal het culturele westerse model als maatstaf willen aannemen mag ook duidelijk zijn. Daarnaast is volgens experten de algemene fanbasis binnen Europa voor groeperingen die zich radicaal positioneren tegen het culturele westerse model immens en groeiend. Dat laatste wordt onder andere onderschreven door Pieter Van Ostaeyen in zijn boek Van kruistochten tot kalifaat. Van Ostaeyen geeft daarin de brede historische achtergrond en het actuele referentiekader weer. De strategie van IS en sympathisanten, de Jihad 2.0, is terreur zaaien, de samenleving ontwrichten en de controle overnemen. We zullen moeten leren leven met de botsing der beschavingen, aldus van Ostaeyen. Een visie die hij haalt bij Samuel Huntington en die vroeger wel eens werd weggelachen maar ondertussen door velen wordt gedeeld. 

Europa mag zich niet laten ontwrichten. Als we Europa liberaal willen houden dan zullen we in woord en daad duidelijk moeten stellen wat onze waarden zijn. Een tolerant en op wereldschaal welvarend Europa mag dan voor velen het nieuwe beloofde land zijn, wij als Europese burgers (en politici) moeten duidelijk grenzen stellen aan een zelfdestructieve tolerantie. Waarderen we zelf wel voldoende de waarden vrijheid, gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid en de principes zelfbeschikkingsrecht, rationaliteit en objectiviteit? Dan mogen we ze zeker niet laten wegmoffelen of verwateren door politiek correct te willen zijn. We zullen onze pluralistische samenleving hard moeten verdedigen. Ook de seculiere parlementaire democratie zullen we moeten beschermen en we moeten blijven pleiten voor een universele seculiere moraal. De vluchtelingenproblematiek heeft de grenzen van Europa doorbroken en zorgt ze voor toenemende bezorgdheid en angst bij Europese burgers. Maar empathie en verontwaardiging over het lot van de vluchtelingen alléén is geen goede leidraad voor een gepaste aanpak van deze crisis. 

Hopelijk zet dat harde ontwaken dat we momenteel meemaken de Europese burger sterker aan om ons cultureel westers model harder te gaan verdedigen. Maar we moeten er evengoed ook zelf kritischer tegenover staan. Uit het verhaal (boek Ongeloofwaardig) van de Nederlander Dennis Abdelkarim Honing, die een traject aflegde van radicalisering naar deradicalisering (en overtuigd moslim bleef) kunnen we leren dat een vervaging van westerse normen en waarden en een contrast tussen wat theorisch beleden wordt en gepractiseerd, sommigen naar andere orthodoxere culturen leidt. Het cultureel westerse model heeft dus ook nood aan een herwaardering van normen en waarden, voor sommigen waarschijnlijk ook nood aan een herwaardering van het rituele. Want een gemeenschap kan inderdaad identiteit, zingeving en geborgenheid leveren; en dat is positief. Maar helaas heerst in sommige culturen een groepsdynamiek die anderen minacht, zich ervan distantieert, ontmenselijkt en tot vijanden maakt. Dergelijke groepsdynamiek en een gedwongen pensée unique ondermijnt de liberale open samenleving en maakt dat de normatieve uitgangspunten van onze samenleving in het geding zijn. 

Dat stelt ook Patrick Loobuyck in het onder zijn redactie verschenen De lokroep van IS. Een liberale overheid is geen overheid die paternalistisch voorschrijft hoe mensen moeten leven, aldus Loobuyck, maar helaas produceert de liberale democratie zich niet vanzelf in de hoofden van mensen. In de geseculariseerde liberale democratie moet ruimte zijn voor pluralisme, maar enkel indien diversiteit kan worden beleefd en erkend, kan er sprake zijn van actief pluralisme. Karin Heremans (die in 2009 een hoofddoekenverbod invoerde in het Atheneum van Antwerpen net omdat ze ieder kind de beste startpositie wil bezorgen en omdat ze weigert om op basis van een religie nog langer menselijk talent weg te gooien) wijst ons er in haar uitstekende essay Onderwijs in tijden van onmacht (ook opgenomen in De lokroep van IS) op dat actief pluralisme niet vrijblijvend is maar actief moet gestimuleerd worden, niet passief beleefd. De liberale democratie blijft een goede organisatievorm. Als we niet vergeten en kunnen handhaven dat het burgerschap van een liberale democratie rechten en plichten met zich meebrengt, heeft ze misschien nog een mooie toekomst.

De auteur is voorzitter van Liberales. Deze tekst verscheen op 1 oktober al op www.liberales.be.