De zaak Slauerhoff/Coen

Die onbekendheid is geen oneer. Slauerhoff schreef maar één toneelstuk en het werd slechts tweemaal opgevoerd. Vandaar.

Waarom het toneelstuk Jan Pietersz. Coen. Drama in elf tafereelen van Slauerhoff [1898-1936] onder het stof verdween heeft een sterke maatschappelijke geschiedenis. Zij kan samengevat worden in twee woorden: Lafheid en Verraad. Eenmaal het stuk in boekvorm was verschenen bij Uitgeverij Stols in 1931 werden er pogingen ondernomen om het stuk op te voeren. Nederland was tot de jaren zestig van vorige eeuw een land van uitermate conservatieve daden en gedachten. Daarom dat een opvoering keer op keer zo niet verboden dan wel onder politieke druk afgevoerd werd. De goede naam van de Gouverneur-Generaal van Oost-Indië mocht niet beschadigd worden. Indien dat gebeurde zouden de regenten uit die tijd waardigheid verliezen en het moederland nog meer in de problemen raken. Want in tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen begon de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd namelijk niet in 1945, maar al in 1619. De toenmalige bewindvoerder, het titelpersonage, Jan Pietersz. Coen [1587-1629] maakte misbruik van zijn macht, organiseerde massamoorden en hongerde de bevolking uit door hun oogsten te vernielen.

De kritische bemoeienis van een dichter kon men missen als kiespijn. Pas in 1961 – bij een herdruk van Slauerhoffs Verzamelde Gedichten – werd het plan opgevat diens toneelstuk op te voeren. Na dertig jaar was het eindelijk zover. De voorstelling op 26 oktober had echter geen succes. Niet door de uitvoering maar door de boycot van het gemeentebestuur met als belangrijkste tegenstander de Amsterdamse burgemeester Gijsbert van Hall. Na heel wat gesoebat werd een compromis bereikt: het zou een besloten voorstelling worden en eenmalig zijn. Er verschenen wel kritieken. De meeste waren echter vernietigend waardoor het stuk in een coma belandde. Weliswaar zond de VPRO op 30 mei 1969 het stuk op televisie uit, maar zwaar verminkt. Slechts fragmenten werden vertoond, aan elkaar gebreid met morele praatjes. Een tweede ontwaken uit de coma was ook kortstondig. In februari 1986 was er één openbare voorstelling. 

´Tot op de dag van vandaag zijn die van 1961 en 1986 de twee enige bekende toneeluitvoeringen van Jan Pieterszoon Coen,´ volgens Hein Aalders, redacteur van De Parelduiker. Dit literair-historisch Nederlands tijdschrift maakt zijn ondertitel waar, geleend van Multatuli: ‘Een parelduiker vreest den modder niet’. Diep duikt het in zowel de vuile was als de strijk van de literaire wereld. Het artikel van Hein Aalders bewijst dit ten volle. Heel gedetailleerd vertelt en ontleedt hij met naam en toenaam de geschiedenis van dit politieke toneelstuk van Slauerhoff. Tevens heeft hij oog voor het tweede thema van het stuk, verdrongen lust en verkapte macht. Het titelpersonage is verliefd op een nichtje, een beeldschoon meisje van nauwelijks 16 jaar. Omdat hij haar [Sara] niet krijgen kan – getrouwd en gehouden aan een Hollandse belegen kaasmoraal – huwelijkt hij haar uit aan een weduwnaar op jaren, een dominee bovendien. Sara verkiest echter een jonge officier. Dat zint de stiefvader niet. Een intieme liefdesscène in zijn eigen huis grijpt hij aan om het jonge stel te laten veroordelen wegens ontucht. De jongen tot de strop en het meisje tot een geseling.

Het tweede thema is verzonnen door Slauerhoff. Daarmee voorzag hij zijn toneelstuk van een kruidige bouillon. Hein Aalders verantwoordt de keuze van dit thema op heldere wijze, maar de details ervan werden toegelicht op de Parelduikermiddag van zaterdag 25 maart in de toneelzaal van de Openbare Bibliotheek Amsterdam [OBA]. Hein Aalders was gastheer, de feestredenaar van dienst was Slauerhoff-biograaf Wim Hazeu en scènes uit het gewraakte stuk werden gelezen en van commentaar voorzien door een paar overlevenden van de cast van de voorstelling uit 1961, aangevuld met acteur Hugo Koolschijn en regisseur Ger Thijs. De laatstgenoemde had het over de sterke en zwakke theatrale elementen van het stuk, en of het nog op het repertoire kan en moet.  

Vlaanderen heeft geen tijdschrift als De Parelduiker. Het is ook in Nederland het enige tijdschrift dat literatuur en geschiedenis zo sterk met elkaar verbindt. Tevens weet het de bijdragen leesbaar te houden voor de modale lezer, door het ver weg te houden van het academische niveau. Extra aantrekkelijk is dat ze van elk nummer een themanummer maken. Het nieuwste – met het artikel rond Coen van Slauerhoff – draait rond censuur en verbod. Bij het slotwoord van de Pardelduikermiddag warmde Hein Aalders het publiek alvast op met te vertellen waar het volgende [dubbel]nummer over gaat… Gerrit Komrij.

Een persoonlijke noot tot slot. Nederland is niet bang de wandaden als kolonisator blijvend te onderzoeken en er over te publiceren. België kent die cultuur niet. Het zwijgt als vermoord over de wandaden van de politieke en katholieke wereld, en de uitbuiting van zijn kolonie Congo. Er wordt over geschreven, zonder echter partij te kiezen. Het blijft oppervlakkig. Dat geldt zowel voor de Congoboeken van Lieve Joris, het Congoboek van David van Reybroeck, als de vroege romans van Jef Geeraerts. Slechts één auteur heeft duidelijk partij gekozen, Hugo Claus. Niet met een reisverslag, een studieboek, een roman, een gedichtencyclus, maar met een toneelstuk in 1970, Het leven en de werken van Leopold II.
De gelijkenis met het stuk van Slauerhoff dringt zich op. Niet inhoudelijk, maar omdat de uitvoering van Leopold II op heel wat tegenstand stuitte. Zelfs koning Boudewijn liet zich niet onbetuigd, al liet hij het vuile werk opknappen door enkele leden van het hof. Er kwam verzet van hofmaarschalk Herman Liebaers, waardoor de voorstelling alsnog is doorgegaan. In een regie van de auteur door de Nederlandse Comedie van Amsterdam, n.a.v. het 100-jarig bestaan van de Vereniging Nederlands Toneelverbond.
In 2003 werd een uitvoering opgezet door de Brusselse KVS in een regie van Raven Ruëll. De productie werd bejubeld, behalve door ondergetekende. Het was een zwaar verminkte versie. Het historische juk was verdwenen en de regisseur ging op zoek naar ‘de mens’ Leopold II. Opnieuw lafheid en verraad. Al kan het ook domheid en eigenbelang zijn geweest.

DE PARELDUIKER – jaargang 22 / nummer 1 / 2017 – Uitgeverij Bas Lubberhuizen – info: www.parelduiker.nl en www.lubberhuizen.nl – te koop in de betere boekhandel –

Boekuitgave: J. SLAUERHOFF : JAN PIETERSZ. COEN
ISBN: 9789461537683
110 pagina’s
Prijs: €17.95