Ik vind de Franse democratie beter dan de Belgische -, maar Boudewijn Bouckaert is het daar niet mee eens. Op een aantal evidente redenen waarom Frankrijk democratisch superieur is gaat hij echter niet in.

Geen democratische legitimiteit

Ten eerste heeft België een staatshoofd dat wordt aangeduid op een wijze die voortvloeit uit het Ancien Régime, de erfopvolging. De koning heeft geen enkele democratische legitimiteit, maar speelt wel een politieke rol. Hij moet daarvoor aan niemand verantwoording afleggen en al zeker niet aan de kiezer. In Frankrijk beslist die kiezer wie staatshoofd wordt.

Ten tweede is de democratie in België enorm verschraald doordat het aantal inspraakmomenten tot een absoluut minimum is herleid. Federale, regionale en Europese verkiezingen vallen samen op één dag, om de vijf jaar. Van 2020 tot en met 2023 moeten de Belgische kiezers met hun vingers zitten te draaien.

In diezelfde periode kunnen de Franse kiezers vier verschillende keren hun gedacht zeggen in het stemhokje (de meesten zelfs acht keer als je rekening houdt met de twee ronden). Dat gebeurt via de lokale verkiezingen in 2020, de regionale verkiezingen in 2021, de presidentsverkiezingen én de parlementsverkiezingen in 2022. Bij ons wordt het aantal inspraakmomenten zo beperkt mogelijk gehouden omdat dit zogezegd beter is voor de ‘stabiliteit’. Hier geldt het devies: als het resultaat van de verkiezingen u niet bevalt, schaf ze dan af.

Ten derde krijgen de Fransen af en toe ook de kans om zich in een referendum uit te spreken over een belangrijke kwestie. Zo konden ze in 2005 de Europese grondwet verwerpen. België was vóór die grondwet, maar ons gedacht daarover werd nooit gevraagd. In de Franse grondwet staat zelfs dat elke uitbreiding van de Europese Unie in een referendum aan de bevolking moet worden voorgelegd. Bij ons is de politieke elite als de dood voor referenda. Elio Di Rupo maakte ooit duidelijk waarom: ‘Een nationaal referendum is een mogelijkheid om ons land te scheiden. Ik wil de stabiliteit’.

Cruciale band

Het meest jaloers moeten we echter zijn op de Fransen omdat zij zelf kunnen kiezen wie hen de komende vijf jaar zal regeren. In vergelijking daarmee zijn wij als kiezers machteloze sukkelaars. Hier kan een politieke lilliputter regeringsleider worden en in het buitenland doen alsof hij ons vertegenwoordigt.

In een democratie is het cruciaal dat er een duidelijke band is tussen het verkiezingsresultaat en het gevoerde beleid. Dat de verkiezingsuitslag en de regeringsvorming in België helemaal los staan van elkaar komt inderdaad vooral omdat België de optelsom is van twee democratieën, maar het heeft ook te maken met het proportionele systeem.

Door de fragmentering van het parlement kan er altijd een coalitie gevormd worden van verliezers. De winnaar van de verkiezingen kan worden uitgesloten. Of een kleine partij kan op de wip komen te zitten bij de coalitievorming en disproportioneel veel macht krijgen. De Belgische kiezer weet niet wie verantwoordelijk is voor het beleid en wie hij in het stemhokje kan straffen of belonen daarvoor.

Proportioneel systeem

Het klopt natuurlijk dat een proportioneel systeem ook belangrijke voordelen heeft. Het parlement is representatief voor de hele samenleving. Ook kleinere politieke stromingen zijn vertegenwoordigd. Als je de kiezer meer vat wil geven op de regeringsvorming in een parlementair systeem, dan moet je een meerderheidsstelsel invoeren zoals in het Verenigd Koninkrijk, waardoor het parlement automatisch minder representatief wordt.

De kiezer zelf laten beslissen wie regeert én het parlement representatief maken, dat is in een parlementair systeem de kwadratuur van de cirkel. In een echt presidentieel systeem kan dat wel. De wetgevende macht en de uitvoerende macht worden apart verkozen door de kiezer voor een vaste periode. Dat maakt ook een echte scheiding der machten mogelijk met een machtsevenwicht tussen een representatief parlement en een rechtstreeks verkozen president.

Maar dan heb ik het, toegegeven, niet meer over Frankrijk. Want dat heeft geen zuiver presidentieel -, maar een semi-presidentieel systeem. De verkozen president is oppermachtig zolang hij of zij een meerderheid heeft in het parlement. Is dat niet het geval, dan moet de president ‘samenwonen’ met een andersgezinde premier, die geen verantwoording verschuldigd is aan de president, maar enkel aan de parlementaire meerderheid. In zo een situatie van ‘cohabitation‘ gaat het systeem feitelijk functioneren volgens een parlementaire logica.

Cohabitation

Maar, sinds de invoering van het quinquennat vanaf 2002 (ambtstermijn van vijf jaar voor de president tegenover zeven jaar voordien) is er geen cohabitation meer geweest. Dat komt doordat de parlementsverkiezingen en de presidentsverkiezingen nu in de praktijk altijd samenvallen om de vijf jaar en de Franse kiezer de neiging heeft om de pas verkozen president vervolgens een meerderheid te bezorgen in de Assemblée Nationale. Al valt het dit keer nog te bezien of de Fransen opnieuw bereid zullen zijn om hetzij Macron, hetzij Le Pen die absolute meerderheid te geven.

Ook dat is de macht van de Franse kiezer: die kan niet alleen beslissen wie staatshoofd wordt, maar ook hoeveel werkelijke politieke macht die krijgt. Wie weet wordt Marine Le Pen volgende zondag tot president verkozen, maar brengen de kiezers op 12 en 19 juni een andersgezinde premier aan de macht.

Dat kunnen de kiezers doen omdat het parlement wordt verkozen via een meerderheidsstelsel en dus weinig representatief is. Sinds 1988 haalt het Front National met gemiddeld 11,3% van de stemmen slechts 0,1% van de parlementszetels. Ik geef toe dat dit een belangrijk nadeel is van het Franse model. Maar dat is in mijn ogen vooral een argument voor een zuiver presidentieel systeem.  Want dat maakt het, zoals gezegd, wel mogelijk om een rechtstreekse verkiezing van de uitvoerende macht te combineren met een representatief parlement.

Verkiezing in twee rondes

Een ander minpunt van het Franse systeem is de verkiezing van de president in twee rondes. Wat dat betreft kan ik de kritiek van Boudewijn Bouckaert zeker volgen. In de eerste ronde moeten alle kandidaten zich zoveel mogelijk tegenover elkaar profileren, wat de versnippering en de polarisering van het politieke systeem in de hand werkt.

In de tweede ronde krijg je dan een tegenovergestelde beweging, waarbij de twee overblijvende kandidaten hun standpunten matigen en afstemmen op de modale kiezer, precies om de meet van de absolute meerderheid te halen. Dat mag op zich dan een mooi politiek spektakel opleveren, het is verwarrend voor de kiezer en ondermijnt het vertrouwen in de politiek.

Bij een presidentsverkiezing in één ronde, waarbij de kandidaat met de meeste stemmen wint, ontstaat er van meet af aan een centripetale dynamiek. Politici zijn dan verplicht om al meteen allianties te vormen en realistische standpunten te verdedigen. Een systeem in één ronde vermindert de politieke versnippering en werkt de blokvorming in de hand. Dit vergroot ook de kans op een stabiele parlementaire meerderheid voor de president.

In de toekomstige Republiek Vlaanderen kiezen we onze president dus liefst in één ronde. Dan kunnen we Frankrijk niet alleen bijbenen inzake de kwaliteit van de democratie, maar meteen ook een voorsprong nemen.