Erfgoed en historische canon

Werelderfgoeddag 2019: een dag om vol bewondering te kijken naar wat het verleden ons heeft nagelaten. Cynisch genoeg geeft een brand van drie weken geleden deze editie nog een extra dimensie. In een mum van tijd raakte in Parijs één van de belangrijkste Franse – zelfs Europese – monumenten zwaar beschadigd. Het drukte ons met de neus op de feiten: erfgoed is broos, kwetsbaar en moet op een zorgvuldige manier bewaard worden.

Maar het leerde ons tegelijk ook hoe robuust erfgoed kan zijn. De brand maakte immers duidelijk hoe diep het 800 jaar oude gebouw in de Franse ziel verankerd zit. In minder dan 24 uur brachten de Fransen een klein kapitaal bij elkaar om het monument in zijn volle glorie te kunnen herstellen. Plots was de Notre Dame niet alleen een katholieke kerk, een architecturaal monument en een toeristische trekpleister, maar bleek ze ook als symbool van de Franse identiteit een veel bredere betekenis te hebben. Het monument rààkte iedereen in Frankrijk en bracht alle Fransen samen, ongeacht achtergrond en overtuiging.

Essentieel erfgoed

Het drama in Frankrijk toont aan hoe essentieel erfgoed kan zijn voor een gemeenschap. Erfgoed is de tastbare – voor immaterieel erfgoed de niet tastbare – erfenis die vorige generaties aan ons hebben toevertrouwd. Het gaat dan niet louter over de esthetische waarde van een object of over de manier waarop men iets uit het verleden een nieuwe bestemming geeft. Vandaag groeit het besef dat men erfgoed vooral ook in zijn context moet bewaren. Het monument staat niet los gezien van zijn omgeving of van het landschap waarin het wortelt.

Maar we moeten die context ook breder zien. Erfgoed is de getuige van het parcours dat wij Vlamingen afgelegd hebben om te worden wie we vandaag zijn. Ons verleden van vallen en opstaan, successen en nederlagen, momenten van ongekende bloei maar evengoed zwarte bladzijden. Het is een verhaal dat we moeten vertellen en blijven vertellen, omdat het één van de sleutels is om te begrijpen hoe onze Vlaamse natie in elkaar zit.

Het is alleen de vraag of dat verleden nog als een coherent geheel wordt doorgegeven. We leven in snel veranderende tijden en die brengen het risico met zich mee dat we onszelf van dat verleden afsnijden. Dat we niet langer in staat zijn onze historische omgeving en het erfgoed dat die omgeving gestalte geeft, op een correcte manier te lezen.

Bouwen aan gemeenschap

En dat geldt evengoed voor wie hier geboren en getogen is als voor de nieuwkomer die geen zicht krijgt op de wortels van de gemeenschap waarin hij opgenomen wordt. Misschien geldt dat zelfs bij uitstek voor die tweede groep.

Onze noorderburen die tot dezelfde bevindingen kwamen, lanceerden een paar jaar geleden het idee om een canon van Nederland op te stellen. Aan de hand van een vijftigtal ankerpunten concretiseerden ze op een bevattelijke manier de culturele en historische identiteit van het land. De Nederlandse canon is in eerste instantie bedoeld voor het geschiedenisonderwijs maar richt zich ook tot een veel breder publiek. Aan de hand van de canon maken de vele nieuwkomers op een positieve en interessante manier kennis met het land dat ze kozen om er zich te vestigen.

Vlaamse canon

Ook Vlaanderen zou zo’n canon kunnen opstellen: een overzicht van de sleutelmomenten in onze historische evolutie die tot de huidige Vlaamse natie hebben geleid. Alleen al het  opstellen van die canon en het zich bevragen over het verleden zou bijdragen tot het duidelijker vormgeven van die Vlaamse identiteit. Het materieel en immaterieel erfgoed dat de letterlijke en figuurlijke ruimte vormt waarin wij dagelijks leven, kan daarbij zowel aanknopingspunt als essentieel onderdeel van die Vlaamse canon vormen.

Gisteren hebben veel erfgoedsites de deuren wagenwijd opengezet voor de Vlaamse Erfgoeddag. Ze laten ons op een bevattelijke manier proeven van een stukje van ons verleden. Het is dan ook essentieel dat de bezoeker de site kan ‘plaatsen’ in het coherente verhaal dat onze geschiedenis vormt. Een culturele en historische canon zou een gids zijn voor zowel nieuwe als oude Vlamingen. Erfgoed zonder historische context verliest zijn betekenis, het wordt broos en kwetsbaar. Erfgoed dat daarentegen volledig in de gemeenschap is ingebed, is even robuust als de klokkentorens van de Notre Dame die de verwoestende brand hebben overleefd.