Europa is de VS niet

Privilege. Blackface. Mensen van kleur. Het racismedebat wordt letterlijk gedomineerd door anglicismen en slechte Engelse vertalingen. Dat de gebruikte retoriek los staat van onze maatschappelijke realiteit, is niet enkel een teken van gemakzucht, maar bovendien hinderlijk voor een effectieve emancipatiestrijd van Europese minderheden.

Dezelfde spandoeken

Wie beelden bekijkt van black lives matter-betogingen in Seattle, LA, Amsterdam of Brussel zal een opvallende constante vaststellen: de spandoeken en borden zijn overal hetzelfde. Er heerst een gemeenschappelijk begrippenkader waar mensen maar moeilijk van loskomen. Steeds dezelfde Engelse begrippen duiken op om complexe maatschappelijke problemen te identificeren. Het racismedebat in Europa neemt daardoor niet alleen vormelijk maar ook inhoudelijk Amerikaanse vormen aan. En dat schept beperkingen om racisme effectief aan te pakken.

Grondige maatschappelijke verschillen tussen de VS en Europa zorgen ervoor dat het letterlijk transponeren van het Amerikaanse racismedebat naar West-Europa weinig zin heeft. De retoriek van zwarte emancipatie ten opzichte van blanke dominantie, die de leidraad vormt in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging sinds de jaren 60, laat zich moeilijk enten op Europese bodem. De simplistische tweedeling tussen blank en zwart is weinig relevant voor West-Europa, waar de grootste minderheden hun herkomst vinden buiten Sub-Sahara Afrika.

Een andere geschiedenis

Bovendien is een verschil in maatschappelijke positie – rijkdom en macht – ook in Europa eenvoudiger te duiden gezien onze relatief recentere migratiegeschiedenis. Bij ons is er geen sprake van een binnenlands slavernijverleden en afschaffing met bijhorende burgeroorlog en alle historische littekens van dien. Europa is Amerika niet: we hebben een andere bevolking met andere minderheden en een andere geschiedenis.

Daarom is het copypasten van Noord-Amerikaanse denkkaders over racismebestrijding in vele gevallen irrelevant. De retoriek omtrent ‘blackface’ biedt een goed voorbeeld: overzee is dat grof racisme, maar kopieer deze duiding van zwarte schmink naar Europa, onttrokken aan zijn maatschappelijke binding, en ze is betekenisloos omdat ze alle sociale of historische context ontbeert. Het is tekenend dat de Nederlandse taal er niet eens een woord voor heeft.

Maatstaven van een andere samenleving

Geen wonder dat een strijd tegen zwarte piet die vertrekt vanuit de blackface-retoriek, hier op een sterke tegenreactie stuit. Wie de maatstaven van een andere samenleving gebruikt om racisme op af te meten, komt bedrogen uit. Het transponeren van denkkaders naar een omgeving waar die ontworteld zijn en sociale context ontberen, kan geen enkel maatschappelijk probleem oplossen: we hebben er letterlijk geen boodschap aan.

Die Atlantische Babylonische spraakverwarring is vervlochten met het hedendaagse racismedebat. Soms zet zich dat door tot in het absurde, zoals de strijd om het woordgebruik zelf. Mensen zijn niet langer ‘blank’ maar ‘wit’, zogezegd omdat dat laatste begrip minder puurheid zou suggereren (niet dus), maar eigenlijk en vooral omdat dit makkelijker aansluit bij de Engelse ‘black and white’ retoriek. Zelfs de grammatica moet op de schop: ‘gekleurde personen’ heten in het gekopieerde Amerikaanse huidskleur-neologisme ‘personen van kleur’. Aan slechte vertalingen geen gebrek.

Groepskenmerken

Minder anekdotisch wordt het wanneer taalgebruik een segregerende impact heeft en mensen opdeelt in raciale vakjes, eerder dan te dienen als bouwsteen van integratie. Dat is bij uitstek het geval met Black Lives Matter: een zelfverklaarde emancipatiebeweging profileert zich exclusief op de eigen groepskenmerken ten koste van de ander. In de VS kan je dat zien als een heftige reactie op de sinds lang verzuurde relatie met militante politiekorpsen.

Maar kopieer het naar Europa, waar die relatie veel minder gespannen is, en slechts de versterking van een vijandbeeld blijft over. Bewegingen als Black Lives Matter capteren maatschappelijke problemen met de escalatie van exclusief groepsdenken in plaats van de hele samenleving te mobiliseren en aan te sporen tot integratie. Het verdeelt in plaats van te verbinden. De VS tonen ons hier vooral hoe het niet moet.

Omgang met identiteiten

De emancipatie van alle maatschappelijke groepen vraagt een grotere inspanning dan een gemakzuchtige trans-Atlantische copy paste. Dit stelt ons voor de uitdaging om vanuit onze eigen sociale context een eigen verhaal van integratie te schrijven. Belangrijk daarbij is de omgang met identiteiten: leggen we, net als in de VS, de nadruk op persoonskenmerken als gender en huidskleur, die per definitie verschillen tussen mensen benadrukken? Of kiezen we ervoor om identiteit niet te onttrekken aan segregerende persoonscategorieën, maar aan gemeenschappelijke kenmerken?

Bij het laatste scenario toont het civiel nationalisme zijn meerwaarde: een nationale identiteit biedt de mogelijkheid om bevolkingsgroepen van alle etnieën letterlijk en figuurlijk onder dezelfde vlag te scharen. Ze bezit een enorm potentieel aan verenigende kracht die groepsdenken op basis van huidskleur nooit zal kunnen bieden. Precies daarom is het cruciaal dat de definitie van het Vlaming-zijn zich definitief onttrekt aan huiskleuren.

Als racisme een structureel probleem is, is het een product van maatschappelijke structuren. Bijgevolg is het even gevarieerd als de samenlevingen waaruit het voortkomt. Een effectieve deconstructie van racisme kan dus enkel kan slagen wanneer die even gevarieerd is als de samenlevingen zelf. We zullen een eigen verhaal moeten bouwen dat mensen kan verbinden. Een burgerlijk Vlaamsgezind narratief is hiervan de gedroomde hoeksteen.