Woke, neen toch! Deze filosoof verdedigt het project van de Verlichting, dat streeft naar betrouwbare objectieve kennis door wetenschap en vrijheid van meningsuiting. De afgelopen paar jaar heeft Van den Berg zich beziggehouden met identiteitspolitiek, cancel culture, social justice warriors en politieke correctheid, oftewel: woke. Dit resulteerde in twee boeken. Ten eerste een kritisch wokewoordenboek Wokabulary, à la Voltaire, en een woke kritische cultuurfilosofie Het spook van woke. 

 Wat is er mis met mijn jeugdliteratuur, de boeken van Karl May (1842-1912)? 

Floris van den Berg: ‘Er is niks mis met de boeken van Karl May. Het is aan de lezer om al dan niet van deze boeken te houden of ze te (her)lezen. Tegenwoordig meent de uitgever dat enkele boeken van May niet meer kunnen, omdat ze niet meer politiek correct zijn. Literatuur hoeft echter helemaal niet moreel verantwoord of politiek correct te zijn. Ik citeer uit mijn onlangs verschenen boek Het spook van woke: ‘De moraal van de protagonist, de levenswandel van de auteur noch de morele opvattingen van de lezer zijn relevant voor de literaire, culturele of maatschappelijke status van een roman.’

‘Alleen drammerige social justice warriors (de mensen die woke zijn) vinden dat er een probleem is, omdat de boeken van May niet voldoen aan de morele vereisten van de neomarxistische woke ideologie. Volgens deze critici gebruikt May een stereotypering van de inheemse bevolking van Amerika (die we tot voor kort aanduidden als Indianen — een term die thans leidt tot cancelling).’

‘Het probleem met woke is dat aanhangers daarvan alles langs de morele meetlat van deze ideologie leggen en wat in hun ogen niet deugt moet gecanceld worden. Het is niet zo dat zijzelf die boeken links laten liggen, nee, ze willen ook dat anderen die boeken of kunstwerken niet onder ogen krijgen. Woke is intolerantie-denkdwang.’

‘De woke esthetica komt erop neer dat kunst wordt afgemeten aan huidige morele standaarden van woke. Wie zo naar kunst kijkt, ziet overal foute kunst: Bach is fout want hij had veel buitenechtelijke kinderen, Picasso is fout want hij was een rokkenjager. Je kan bij bijna elke kunstenaar, schrijver of filosoof wel iets vinden wat fout is, al is het maar omdat het een witte, cisgendered heteroseksuele man betreft.’

‘Kunst is ‘fout’ omdat het een ‘foute persoon’ afbeeldt of op een ‘foute manier’ (objectivering van de vrouw), of dat de kunstenaar ‘fout’ was of dat het geld voor de kunst ‘fout’ was. Vanuit woke perspectief is er op alles wat aan te merken. Woke streeft dan ook naar een nieuw canon, een heuse culturele revolutie, waarin de oude garde moet plaatsmaken voor, bijvoorbeeld, niet-westerse queer vrouwen van kleur. Het is niet zo dat deze kunstenaars erbij komen, nee, volgens woke moet de foute kunst weg. Woke is een beeldenstorm. Het kan best zijn dat woke warriors strijden onder de banier van de prachtig klinkende sociale rechtvaardigheid, maar het resultaat is verwoestend.’

Waar komt woke vandaan?

‘Woke is een neomarxistische stroming die teruggaat op het ondoorgrondelijke postmodernisme in de filosofie, maar die de afgelopen jaren plotseling voet aan de grond heeft gekregen en politiek relevant is geworden. De obscure Genderstudies op universiteiten worden opeens gezien als orakel van waaruit de hele samenleving hervormd moet worden omdat daar sprake zou zijn van institutioneel racisme, seksisme, neokolonialisme, islamofobie, cisnormativiteit, heteronormativiteit, transfobie en nog vast veel meer dat vanuit deze onleesbare krochten van ressentiment opborrelt.’

‘Filosoof Michel Foucault kan gezien worden als een intellectuele bron van deze gevaarlijke trend naar intolerante afrekencultuur, omdat hij het idee propageerde dat er altijd en overal ongelijke machtsrelaties zijn en dat de machthebbers hun privileges gebruiken om die macht te behouden en om anderen eronder te houden. Zelfs wetenschap wordt opgevat als een machtsinstrument en “bolwerk van witte mannen” dat ideologisch is toegerust om die machtpositie te bestendigen.’

‘De term woke is nog ouder en komt uit de VS uit het begin van de twintigste eeuw, waarin donkergekleurde Amerikanen (Afro-Amerikanen) elkaar aanspoorden om alert, wakker, woke te zijn in een racistische samenleving. Dus om op je hoede te zijn. Dat was geen slecht idee ,gezien de gewelddadigheden van onder andere de KKK. Die term, ‘woke’, wordt nu veel breder gebruikt, net als de term racisme die inmiddels zo vaak en op zo veel wordt toegepast dat de term haar betekenis dreigt te verliezen.’

‘De racismebeschuldiging is een heel krachtig middel: niemand wil van racisme beschuldigd worden. De dreiging van een dergelijke beschuldiging geeft in de praktijk ruimte aan het wegkijken bij zaken die intolerant zijn, zoals culturen die afwijzend staan tegenover homoseksualiteit. Liever wegkijken dan van racisme beschuldigd worden. Daardoor ontstaan er nieuwe taboes, zoals omtrent trans, immigratie, islamkritiek en discriminatie door “niet-witte mensen”.’

Moeten we lachen of huilen om de opmars van woke? Is woke eerder lachwekkend of vooral gevaarlijk?

‘We moeten huilen, maar niet bij de pakken neerzitten. De opmars van woke is gevaarlijk omdat de pijlers van de liberale democratie van vrijheid en gelijkheid van het individu en de vrijheid van expressie worden ondermijnd. We mogen lachen om de inhoud van de uitlatingen van woke auteurs die soms zo lachwekkend zijn dat je je niet kunt voorstellen dat iemand dat echt beweert: zoals dat er geen biologische verschillen tussen de seksen zijn, of dat woorden een vorm van geweld kunnen zijn.’

Waarom noem je woke ‘zondeleer van geestelijke flagellatie’?

‘Woke propageert erfschuld en zonde. Door geboorte ben je dader of slachtoffer. De wereld wordt gezien door een lens van slachtoffers en daders. Woke sluit mensen op in steeds kleiner identiteiten. De ultieme daders zijn witte heteromannen. Het woke denken waarin witte westerlingen gezien worden als daders van kolonialisme en slavernij wordt door linkse gutmenschen gretig omarmd. In musea en universiteiten wordt verkondigd hoe slecht het Westen was en nog steeds is. Bestuurders omarmen het woke denken, trekken het boetekleed aan en maken excuses. Geestelijke flagellatie, dus.’

De centrale vraag, lees ik, is of westerse waarden waardevol zijn of eerder de bron van alle kwaad. En wat is je antwoord op die vraag?

‘Het probleem is dat ‘westerse waarden’ een begrip is waar van alles onder kan vallen. Het is net of de wokers alleen de negatieve kanten zien, terwijl de andere kant van het spectrum (zoals in extreemrechtse kringen) alleen de positieve kanten ziet. Er zijn in de westerse traditie tal van bewonderenswaardige en mooie dingen, denk aan kunst, literatuur en filosofie. Maar ook mensenrechten, democratie en liberalisme zijn in het Westen ontwikkeld. En, niet te vergeten, wetenschap en technologie. Wetenschap is ontwikkeld in het Westen, wat niet betekent dat wetenschap westers is: iedereen die zich aan de spelregels van wetenschap houdt, namelijk het met verifieerbare empirische argumenten onderbouwen van een kennisclaim, kan bijdragen aan wetenschap, onafhankelijk van je culturele, etnische achtergrond of seksuele geaardheid.’

‘Woke neigt naar cultuurrelativisme en wijst het universalisme van mensenrechten af als (neo)kolonialistisch. Er is veel in de westerste traditie dat waardevol is, en er is veel waar kritiek op kan en moet uitgeoefend worden. Maar de open samenleving, met de vrijheid van expressie als cruciaal recht en instituten waar wetenschappelijk onderzoek plaatsvindt dat streeft naar objectiviteit, zijn grote verworvenheden die in de westerse wereld zijn ontstaan.’

Wat is precies cancel culture en waar komt ze vandaan?

‘Cancel culture gaat over de poging om de vrijheid van expressie in te perken wanneer iemand een mening verkondigt die niet als “politiek correct” wordt ervaren. Het kan gaan om het cancelen, of een poging daartoe, van een lezing van iemand die door woke mensen als niet politiek correct wordt gezien en dikwijls wordt aangeduid als fascist of nazi. Ook menen wokers dat opponenten geen veilige omgeving bieden voor toehoorders die gekwetst zouden kunnen worden, zoals wanneer iemand als Jordan Peterson ergens komt spreken.’

‘Dat laatste is best mogelijk: in een democratische samenleving is er geen recht om niet gekwetst te worden. Er is geen verbod op het maken van foute opmerkingen, foute grappen of politiek incorrecte of onfatsoenlijk geachte opmerkingen. Dat klinkt contra-intuïtief, maar wat kwetsend is, is subjectief en het werkt een glijdende schaal in de hand zodat het steeds moeilijker wordt om dingen te zeggen. Vandaar dat filosofen als John Stuart Mill betogen dat alleen het oproepen tot geweld een juridische begrenzing van de vrijheid van expressie zou mogen zijn.’

‘Sensitivity readers, zoals ruggengraatloze uitgevers (bang als ze zijn dat hun uitgeverij gecanceld wordt en de commercie staakt) ze tegenwoordig nog wel eens inhuren, bekijken teksten vanuit de woke ideologie en censureren alles wat daarmee in tegenspraak is. Zoals de woke versie van de nieuwe Nederlandse uitgave van de kinderboeken van Roald Dahl, of de vertaling van Dante’s hel waarin Mohammed uit de hel is verdwenen.’

‘Docenten zijn steeds vaker bang voor woke kritiek van studenten die moord en brand roepen wanneer zij geconfronteerd worden met een tekst die niet conform de laatste vereisten van de woke ideologie is. Onder druk van deze studenten hebben docenten de neiging om teksten te cancelen en te vervangen. Ook omdat het management de neiging heeft de kant van de klagende studenten te kiezen (wellicht uit angst om voor racist uitgemaakt te worden).’

‘Cancel culture komt ook ter rechterzijde van het politieke spectrum voor, waar men juist woke docenten, woke sprekers en woke schrijvers de mond wil snoeren. In een liberale democratie heeft iedereen — binnen de grenzen van de wet — de vrijheid om zijn mening te geven, ook als mensen (zelfs een meerderheid) het daar niet mee eens zijn. De remedie voor cancel culture op links is niet cancel culture op rechts. Hoe dat precies in detail zit heb ik uiteengezet in Het spook van woke.’

Was de Verlichting woke?

‘Nee. Woke gaat niet over de vrijheid van ieder individu, maar om het opleggen van een illiberale, totalitaire, onwetenschappelijk ideologie. In de Verlichting werd het ideaal van de vrijheid van meningsuiting vol passie verkondigd, zoals Voltaire dat gezegd zou hebben: “Ik verafschuw wat u zegt, maar ik zal uw recht om het te zeggen met mijn leven verdedigen.”

Wat zijn je tips om met woke om te gaan?

‘Wees je bewust van het gevaar van woke! Let op dat je heel specifiek kritiek levert en niet alles wat onder woke valt bij voorbaat afwijst. De MeToo–campagne wordt soms onder woke geschaard, en toch ben ik het daar vanzelfsprekend mee eens want het gaat om het aanpakken van seksueel wangedrag door (machtige) mannen. Ga niet mee met woke eisen voor safe spaces, inclusiviteit, dispariteit (eufemistisch ‘diversiteit’ genoemd), kolonisering van het curriculum of een kritiek op wetenschappelijke objectiviteit.’

‘Universiteiten behoren bolwerken van academische vrijheid te zijn waarbij er veel ruimte is voor het behandelen van een grote diversiteit aan ideeën, inclusief onwelgevallige. Aan bestuurders: recht je rug en zwicht niet voor eisen van de luidruchtige woke warriors. Het liberaal humanisme dat uitgaat van de vrijheid van het individu, en dat streeft naar het wegwerken van obstakels, is een constructievere strategie dan het woke denken waarbij mensen in steeds kleiner wordende slachtofferidentiteiten worden opgesloten.’

‘Met het in huis halen van ‘diversity officers’ en identiteitspolitiek van diversiteit en inclusie wordt het Trojaanse paard van woke de instituten ingereden. Het lijkt een overwinning, maar het ondermijnt de instituten. Stop met die woke nonsens en wijd je aan de zaken die er werkelijk toe doen: schaf de bio-industrie af en zet alles op alles om de klimaatcrisis te bestrijden.’