Bij de deelstaatverkiezingen in Rheinland-Pfalz (14 maart) was de grootste verrassing niet de spectaculaire toename van de Groenen. Veel verrassender was het resultaat van de ‘partij der partijlozen’. Met 5,4% van de stemmen doen de Freie Wähler hun intrede in de Landestag in Mainz. De Beierse partijvoorzitter Hubert Aiwanger steekt zijn ambitie niet onder stoelen of banken. Na de federale verkiezingen op 26 september hoopt hij ook zijn intrede te kunnen doen in de Bondsdag.

Gezond verstand

Als ‘bondspartij’ bestaat de Freie Wähler nog maar sinds 2009/2010. Maar al kort na de Tweede Wereldoorlog deden partijloze lokale lijsten hun intrede in tal van West-Duitse gemeenteraden. Als ‘partij van het gezond verstand’ plaatste de in 1965 opgerichte bovenlokale koepel zich centrumrechts in het landschap, al wil ze toch vooral een ideologie-overstijgende partij zijn die lokale autonomie, directe democratie en economische groei centraal stelt. De Freie Wähler stellen zichzelf voor als ‘burgers uit het midden van de samenleving, die op een feitelijke manier en zonder partijideologie politieke verantwoordelijkheid willen nemen voor het welzijn van het volk.’ De partij heeft groene, sociale en — vooral — liberale accenten, en is wat men in Duitsland noemt Wertkonservativ.

Centrumrechts

Zo hopen partijvoorzitter Aiwanger en zijn ‘vrijen’ een alternatief te bieden voor ontgoochelde centrumkiezers en voor wie de AfD geen alternatief meer biedt, nu die nog steeds geen komaf maakte met de extreemrechtse vleugel of corona-wappies.

Hubert Aiwanger is zelf momenteel viceminister-president in Beieren, waar hij samen met de almachtige CSU regeert. Hij is er economieminister, maar heeft de ambitie om straks zijn partij in de Bondsdag te loodsen. In Die Welt vergeleek hij zijn partij met ‘een slapende reus in het politieke landschap’. Door de verschuiving van de CDU naar links en het wegvallen van grand chef Angela Merkel, gaapt er rechts van het centrum immers een immens gat. Ook Jörg Meuthen, partijleider van de rechts-populistische AfD heeft dat ingezien, maar slaagt er niet in zijn partij te ontdoen van extreemrechtse franjes noch perceptie. Het is nu wachten tot zijn partij daadwerkelijk zal geschaduwd worden door de Duitse veiligheidsdiensten. Aiwanger zou misschien wel kunnen slagen waar anderen ‘rechts van de Union’ nooit eerder slaagden: een fatsoenlijke liberaal-conservatieve partij te positioneren.

Overal winst

Uit het postelectorale onderzoek in Noordrijn-Westfalen blijkt dat de Freie Wähler van alle partijen kiezers opvangen. De meesten komen van de middenpartijen CDU en SPD. Maar ook de liberale FDP, de rechtse AfD en zelfs de Groenen zien kiezers naar de partij van het gezond verstand vertrekken. In Baden-Württemberg, waar op dezelfde dag verkiezingen plaatsvonden, konden de FW echter geen brokken maken. Daar bleek de kiesdrempel van 5% nog iets te hoog. Nochtans is dat de deelstaat waar — na Beieren — de FW relatief in de meeste gemeenteraden vertegenwoordigd is. Het immense succes van de groen-conservatieve minister-president Winfried Kretschmann heeft er zeker mee te maken. Deels vissen ze in dezelfde vijver.

Meer west dan oost

Bij de vorige Bondsdagverkiezingen haalden de FW amper 1%. Maar met dat ene procent, hebben de Freie Wähler wel twee Europese parlementsleden sinds 2019 (in 2014 was dat er één). Ook in Brandenburg is de partij vertegenwoordigd in de deelstaatverkiezingen. En op 6 juni doet de partij een gooi in Saksen-Anhalt. Dat zal de ultieme test case zijn. Verwacht wordt dat de partij haar intrede zal doen in de Bondsdag, als ze de kiesdrempel zou halen in de oostelijke deelstaat.

Algemeen zijn de Freie Wähler vertegenwoordigd in de voormalige West-Duitse Länder. Hun expliciet liberaal economische programma is een rem op potentieel succes in het oosten. Ook de realistische, positieve kritiek op de coronamaatregelen spreekt eerder ondernemers, boeren en zelfstandigen aan. En die zijn eerder in het westen te vinden. In de oostelijke deelstaat Saksen haalden de verschillende Freie Wählerlijsten in totaal wel 25,8% van de stemmen. Maar ‘gemeentebelangen’ vertalen zich nooit zo maar naar federale of deelstaatbelangen.

Coalitie

Evident wordt het niet om op 26 september verkozenen te halen. De vijfprocentkiesdrempel blijft een immense uitdaging. Maar als de centrumrechtse Freie Wähler straks in de Bondsdag zitten, wordt het nog moeilijker een coalitie te vormen. Dan zal ook voorgoed blijken dat het aloude stabiele quasi-tweepartijensysteem van Duitsland definitief voorbij is.

De in de sterren geschreven meerderheid CDU/CSU-Grünen zou weleens de hulp moeten inroepen van de liberale FDP of de Freie Wähler. Omgekeerd zouden de Freie Wähler een coalitie zónder de Union makkelijker in het zadel kunnen helpen. Al ligt partijleider Aiwanger voorkeur bij een regering van Union met liberale FDP en zijn FW. In Beieren tonen ze alvast dat hij kan besturen. Wat de partij aanlokkelijk maakt voor eerder gematigde gefrustreerde AfD-kiezers, die het cordon sanitaire rond hun partij beu zijn.