Geen stem, geen macht

Meer dan 7.000 verkozenen legden deze week de eed af. Een belangrijk moment, maar absoluut geen reden om te vieren. De resultaten van de eerste lokale verkiezingen zonder opkomstplicht in Vlaanderen zijn – zacht uitgedrukt – ontgoochelend.

Experts en politici dachten optimistisch — en misschien een beetje naïef — dat het effect van de afschaffing van de opkomstplicht beperkt zou blijven. De realiteit bleek een stuk grimmiger: gemiddeld kwam maar 63,6 procent van de stemgerechtigden opdagen. Dit cijfer sloeg in als een bom in zowel de politiek als de academische wereld.

Er valt veel te zeggen over een vrijwillige democratie, waar alleen de gemotiveerde stemgerechtigden hun stem gaan uitbrengen. Democratie zou immers niet gebaseerd moeten zijn op dwang, maar op vrije wil.

Maar een democratie waar maar twee derde van de burgers gemotiveerd is om te gaan stemmen, wijst op een dieperliggend probleem. Eeklo is het Vlaamse dieptepunt, waar amper de helft van de inwoners de moeite deed om uit de zetel te komen. Uit internationale ervaring weten we dat de opkomst na de afschaffing van de opkomstplicht vaak verder daalt naarmate de jaren verstrijken. Die (potentiële) trend zou ons moeten verontrusten.

Steden laten het afweten

Wat meteen opvalt is het verschil tussen stedelijke en landelijke gebieden. In het platteland is de opkomst beduidend hoger. Gemeenten als Mesen – waar als enige gemeente meer dan 80 procent ging stemmen – laten zien dat er nog een sterke democratische betrokkenheid kan bestaan. Tegelijk halen stedelijke gebieden, waar een grotere diversiteit aan bevolkingsgroepen woont, vaak veel lagere cijfers.

Migratie is één mogelijke verklaring voor de nog lagere opkomst in steden. In gebieden waar veel kiezers met een migratieachtergrond wonen, was de opkomst een pak lager. Zelfs gerichte campagnes, zoals die van Team Fouad Ahidar, wisten deze groep niet te mobiliseren. Gelukkig maar, want niemand zit te wachten op een Team Fouad Ahidar-burgemeester of -schepen. De registratieplicht voor niet-Belgen zorgde hier waarschijnlijk ook voor een extra drempel.

Ook financiële moeilijkheden spelen een rol. In gemeenten waar het leven voor veel inwoners een dagelijkse strijd is, lijkt politiek vaak een ver-van-mijn-bedshow. Dat is paradoxaal, want juist deze groepen hebben er het meeste belang bij om hun stem te laten horen.

Opkomstplicht herinvoeren?

Voor of tegen de opkomstplicht? Ik ben er zelf oprecht nog niet uit. De Vlaamse regering gaat nu de lokale verkiezingen ‘evalueren’ en ‘waar wenselijk bijsturen’. Een herinvoering lijkt mij alleszins geen goede oplossing en eigenlijk ook geen optie. Zelfs toen de opkomstplicht bestond, kwam tien procent van de stemgerechtigden niet opdagen. Zonder strikte handhaving zou dit percentage alleen maar verder oplopen. En mensen dwingen om te stemmen voelt eerder als symptoombestrijding dan als een structurele aanpak.

Als we de opkomst willen verhogen, moeten we inzetten op motivatie en betrokkenheid. Stemmen moet voelen als een recht en een kans, niet als een verplicht nummer. Hoe we dat precies bereiken is een vraag waar niet alleen politici en politicologen, maar ook wij ons als samenleving over moeten buigen.

Een positieve noot

Ondanks de teleurstellende cijfers zijn er ook hoopgevende signalen. Bijna driehonderd jongeren onder de 29 jaar werden verkozen tot gemeenteraadslid, wat aantoont dat er nog altijd interesse is in politiek bij de jongere generatie. Daarnaast zorgt het nieuwe systeem – waarbij de lijststemmen minder gewicht hebben – ervoor dat de kiezer meer directe invloed heeft op wie de touwtjes in handen krijgt. Ook de rechtstreekse verkiezing van burgemeesters versterkt de band tussen de kiezer en de politieke besluitvorming.

Toch roept dat nieuwe systeem ook vragen op. De massale kartelvorming, waarbij partijen lijsten samensmelten, lijkt een ‘loophole’ in de huidige spelregels. Anderzijds kan je het ook zien als een transparanter alternatief voor de achterkamerpolitiek van vroeger. Een kartel is in wezen een voorakkoord, alleen wordt dat nu expliciet aan de kiezer voorgelegd.

Onze stem is onze macht

De lage opkomst bij deze verkiezingen is een wake-upcall. Vlaanderen heeft werk aan de winkel om haar bevolking weer bij de democratie te betrekken. Er staat de Vlaamse regering een heuse uitdaging bij het ‘evalueren van de verkiezingen’ te wachten. Het is niet omdat u zich niet interesseert in de politiek dat de politiek geen interesse heeft in u. Uw stem niet uitbrengen betekent niet dat er geen beslissingen worden genomen. De overheid blijft uw belastinggeld uitgeven, of u nu kiest wie dat doet of niet.

Maar het gaat verder dan dat. Als een groep kiezers de democratie de rug toekeert, verliest ze haar gewicht in de politieke arena. Waarom zou de politiek zich immers moeten bekommeren om een groep die zelf geen interesse toont? Als ze in de toekomst ook thuisblijven, zijn er geen electorale risico’s verbonden aan het negeren van hun belangen. Uw invloed is alleen zo groot als uw betrokkenheid.

Deze verkiezingen tonen aan hoe dringend we dat besef moeten herwinnen. Democratie is een recht, maar ook een verantwoordelijkheid. Gebruik uw stem. Claim uw rol in de samenleving.