Het democratisch tekort van de EU: feit of dogma?

Het Britse referendum dat beslist over een verlengd lidmaatschap bij de Europese Unie beroert de gemoederen. De debatten variëren van kosten-batenanalyses tot reflecties over de Britse identiteit. De volksraadpleging raakt vele snaren, waaronder die van de emotie. Rampscenario’s, doembeelden, zelfs een politieke moord: dit is niet alleen voer voor politieke junkies.

Het hoofd koel houden te midden van de ideeënstrijd is niet vanzelfsprekend. Toch zou de sceptische burger elk woordgebruik en idee niet zomaar mogen aanvaarden. Dit is de basis voor wat men het ‘kritisch burgerschap’ noemt. Een voorbeeld hiervan is het zogenaamde ‘factchecken’. Doet een politicus een uitspraak, dan zal een krant/televisiezender/weekblad de claim onderzoeken op zijn feitelijke waarheid. De objectiviteit hiervan is echter niet zonder twijfels. Met statistieken kan men naar het schijnt alles bewijzen.

Toch kunnen we voorzichtig aannemen dat uitspraken over cijfertjes makkelijker te controleren zijn dan abstractere stellingen. Men kan bijvoorbeeld nagaan hoeveel percent van het budget naar wetenschappelijk onderzoek gaat. Maar of dit aandeel rechtvaardig is, valt niet geheel objectief na te trekken.

Democratisch deficit

Een dergelijke overweging komt op wanneer men stelt dat de EU ons democratisch tekortschiet. Tegenstanders – maar ook voorstanders – nemen deze claim aan als waarheid. Leavers, zij die Groot-Brittannië liever zien vertrekken uit de Unie, baseren zich gedeeltelijk op dit gegeven. Een democratisch deficit zou het democratisch burgerschap tekortdoen. Vele Remainers, voorstanders van een verlengd lidmaatschap, ontkennen dit deficit zelfs niet. Zij zullen eerder argumenteren voor meer democratie binnen de Unie zelf of bevoegdheidsoverdracht naar de Britse parlementen. Wanneer zowel voor- als tegenstanders het eens zijn, wordt het moeilijk om de consensus te ondermijnen. Al kan het wellicht geen kwaad om deze claim onder de loep te nemen.

In de academische wereld vormt het democratisch deficit al lang een onderwerp van polemiek. Een belangrijk artikel van Andrew Moravcsik was hierbij een katalysator. Deze Amerikaanse politicoloog, gespecialiseerd in de EU, claimt dat de Unie niet per se een tekort heeft. Het ligt er maar aan hoe je beide termen (‘democratie’ en ‘deficit’) definieert. Zijn artikel dateert van 2004. Dus: voor het Verdrag van Lissabon, de eurocrisis en de verhoogde vluchtelingenproblematiek. Toch prikkelen zijn argumenten nog steeds de geest.  

De tweede beste keuze

Eerst en vooral vraagt hij om de definitie van democratie op scherp te stellen. Is die libertair of pluralistisch? Wens je dus een nachtwakersstaat met minimale bevoegdheden of een plek waarin lokale overheden, middenveld en individuen samen regeren? Misschien gaat de wens naar een sociaaldemocratie waarin de primaire taak erin bestaat om rijkdom te herverdelen. Dan zijn er nog voorstanders van de deliberatieve democratie: de verlichte burger die samen met zijn medemensen op zoek gaat naar ‘het Ware’ door middel van overleg.

Moravcsik stelt dat deze laatste optie nog steeds te veel van de burger vraagt. De ‘tweede beste keuze’ komt in beeld. Hieruit volgt dat het delegeren van macht naar een afgescheiden instantie voordelig is. Zo vinden wij het normaal dat rechters en politiecommissarissen niet verkozen worden. Natuurlijk is een politieke benoeming evenmin fraai. Maar zelfs een schijn van onafhankelijkheid helpt de perceptie van legitimiteit. Bestuurders van de Nationale Bank of de leden van het Orgaan voor de Coördinatie en de Analyse van de Dreiging (OCAD) verkiest men ook niet. Waarom zou men eurocraten hierop wel afrekenen?

Riante lonen

Maar de Unie is toch een bureaucratische superstaat die de soevereiniteit van de lidstaten schaadt? Ook hiervoor vindt Moravcsik geen bewijs. Ten eerste heeft de EU weinig fiscale capaciteit. Het kan slechts een minimaal percentage aan belastingen heffen. En een superstaat zou toch over voldoende eigen middelen moeten kunnen beschikken?

Ten tweede is haar personeelsbestand klein. De riante lonen van de Brusselse bureaucraten zijn al jaar en dag een argument tegen de EU. Maar eigenlijk heeft de Europese Unie minder mensen in dienst dan een bescheiden Europese stad. Het valt te betwijfelen of men een superstaat consolideert met enkele ambtenaren en zonder politie- of legermacht.

Ten laatste worden heel wat beslissingen genomen via consensus. Situaties waarin blokken landen tegenover elkaar komen te staan, tracht men te vermijden. Veel water bij de wijn en compromissen: in België zijn we er vertrouwd mee. Daarbij bestaat de Europese Raad volledig uit verkozen politici – weliswaar met een mandaat verkregen bij nationale verkiezingen. Het Europees Parlement, met verhoogde macht sinds het Verdrag van Lissabon, bestaat daarenboven uit direct verkozen beleidsmakers.

Samengevat: er zijn checks and balances, er is indirecte controle door de lidstaten en directe door de Europarlementariërs en met groeiende bevoegdheden komt een verhoogde transparantie en aansprakelijkheid.

Klakkeloos aannemen

Natuurlijk moet men grondige kritiek leveren op de bevindingen van Andrew Moravcsik. Er kan veel gezegd worden over de rol van de EU in vluchtelingenproblematiek. Schandaaltjes, zoals het twijfelachtig stemgedrag van de vader van onze premier in het Parlement, komen helaas te vaak voor. En het is waar dat Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker heeft gepleit voor een Europees leger. Maar dat bovenstaande argumentering op zijn minst tot denken aanzet, kan moeilijk ontkend worden.

Zelfs als je het grondig oneens bent met het argument dat het deficit aanvaardbaar is, moet je nog kunnen vertellen waarom. Een kritische burger vermijdt liefst het klakkeloos aannemen van een als feit verhulde stelling. Met dank aan critici van links en rechts om steeds weer de consensus te blijven bevragen. Het kan het debat alleen maar ten goede komen, aan weerszijden van het Kanaal.

Foto: (c) Reporters