Is de Russische cultuur een oorlog waard?

Een jaar geleden publiceerde een bekende Russische theaterregisseur – Konstantin Bogomolov een manifest in de Novaya Gazeta, de belangrijkste liberale oppositiekrant in Rusland. Met een knipoog naar de Griekse mythologie luidde de titel: ‘De Verkrachting van Europa 2.0’. Volgens Bogomolov is de Europese beschaving in een mallemolen geraakt van progressieve pressiegroepen als ‘MeToo’, LGBTQI, BLM, feministen, transgenderbewegingen, en wat hij afwisselend ‘ecofascisten’ en ‘ecopsychopaten’ noemt. Het continent zou veranderen in een post-humane dystopie, met een oppermachtige gedachtenpolitie als spin in het web.

De personages van Dostojevki

‘Het Westen is een Nieuw Ethisch Reich geworden’, schrijft Bogomolov. ‘Nationaalsocialisme is voorbij. Nu is het ethisch socialisme. Voor Siemens, Boss en Volkswagen zijn Google, Apple en Facebook in de plaats gekomen. Nazi’s zijn vervangen door een minstens zo agressief zooitje minderheden, met een fanatieke zucht om de samenleving te veranderen.’

Volgens de regisseur begreep Europa als Christelijke beschaving dat de mens een complex wezen is, dat tegelijk goed en slecht kan zijn: engel en duivel. Zoals Rodion Raskolnikov uit Misdaad en Straf, Fyodor Karamazov en menig ander romanfiguur van Dostojevski. Russen herkennen veel in deze types. In het westen zouden Dostojevski’s romans al lang gecanceld zijn, als ze niet te dik en te ingewikkeld waren voor de gemiddelde wokie.

Bogomolov: ‘De ingeboren menselijke ongeremde seksuele en emotionele impulsen die ooit werden ingetoomd door cultuur, moraliteit en religie, worden nu onderdrukt door de sociale media’. Hij roept landgenoten op zich bij hem aan te sluiten: ‘De gecompliceerde menselijke geest wordt gecastreerd door een nieuw totalitair regime dat niet alleen gedachten maar ook emoties wil controleren.’ Wij moeten ‘de waarden van een complexe wereld verdedigen, met complexe individuen als basis, vrij van de ongenuanceerde dogma’s die het Westen opvreten.’

Het Jeruzalem van de Russisch-Orthodoxe kerk

Russen schrijven graag essays, ook president Poetin, in juli vorig jaar nog: ‘Over de historische eenheid tussen Rusland en Oekraïne’. Hierin weidt de president uit over de voorloper van het Russische rijk: de vroegmiddeleeuwse Slavische staat ‘Kievan Rus’ met Kiev als hoofdstad. Poetin beweert dat Oekraïners Russen zijn, en dat Oekraïne onlosmakelijk deel van Rusland is.

In Kiev ligt niet alleen de oorsprong van het Russische rijk maar ook die van de Russisch-Orthodoxe kerk. De stad wordt wel het Jeruzalem van deze kerk genoemd. Maar na de onafhankelijkheid van Oekraïne heeft de Russische-Orthodoxe kerk in Oekraïne zich afgescheiden van de moederkerk, en de naam ‘Oekraïens-Orthodoxe kerk’ aangenomen. Ze ging zich net als Oekraïne zelf meer op het westen richten, en erkende het Vaticaan als autoriteit, in plaats van Constantinopel. De kerstviering werd bijvoorbeeld verplaatst van 7 januari – de datum van de Russische kerk – naar die van ons. Onderschat niet wat voor een klap in het gezicht van de religieuze Rus dat is. Het huidige conflict tussen Rusland en Oekraïne wordt door verschillende commentatoren vooral als een godsdienstoorlog gezien. Patriarch Krill van de Russisch Orthodoxe Kerk staat honderd procent achter president Poetin. Hij beschuldigde het Westen van genocides in landen die geen gay-parade willen houden…

Peter de Grote

Dat Russen en Oekraïners één zijn, lijkt een persoonlijke obsessie van president Poetin. In 2013 – nog voor hij de Krim annexeerde, zei hij dat heel Oekraïne in historisch opzicht deel van Rusland is. Daar valt tegenin te brengen dat de landen langer afzonderlijk hebben bestaan dan gezamenlijk als één land. Hij zei ook – in 2005 – dat Rusland een ‘Europese macht’ was, die zich ‘hand in hand met andere Europese naties had ontwikkeld…’

Daarmee zette hij een traditie voort die meer dan 300 jaar geleden begon bij tsaar Peter de Grote, die Rusland nadrukkelijk beschouwde als deel van Europa. In 1767, verklaarde tsarina Catharina de Grote zelfs zonder voorbehoud: ‘Rusland is een Europese staat.’ Michail Gorbatsjov zou spreken van een ‘gemeenschappelijk Europees huis’ en Boris Jeltsin van een ‘terugkeer naar de Europese beschaving’.

Maar ergens in de 22 jaar dat Poetin nu aan de macht is, keerde het tij. Een teken aan de wand was een officiële nota van de Russische overheid uit 2014, waarin een nieuwe cultuurpolitiek werd uitgelijnd: ‘Rusland is een unieke en aparte beschaving die niet tot West (Europa) of Oost kan worden teruggebracht’ stond daarin. En: ‘De hele geschiedenis van ons land en ons volk zegt: Rusland is geen Europa…’

Tirannie van minderheden

De in Rusland vooraanstaande politicoloog Sergei Karaganov zei vorig jaar tegen een Russische krant dat niet Rusland maar het Europa van de Europese Unie is veranderd – of liever gezegd afgegleden: ‘Veel Europese kernwaarden zijn deel van de Russische identiteit geworden, maar de EU verwerpt die waarden nu.’  Rusland ligt volgens de politicoloog aan kop in een nieuwe koude oorlog, die zich volgens hem afspeelt tussen ‘Groter Amerika’ – waar hij Noordwest-Europa toe rekent, en ‘Groter Eurazië’ – met Rusland en China. Het eerste slachtoffer lijkt Oekraïne te worden, dat juist zo graag bij Europa wil horen…

Karaganov sprak net als eerdergenoemde theaterregisseur Bogomolov over de ‘tirannie van minderheden’ en de ‘nieuwe giftige waarden en ideologieën’ van de EU. Volgens hem is het hoog tijd ‘Ruslands culturele en spirituele gerichtheid op Europa ter discussie te stellen’. Bogomolov en Karaganov gelden in Rusland niet als extremisten, maar als belangrijke opiniemakers. Ook in de rest van Europa zal menigeen het roerend met hen eens zijn. Een enkeling zal hen misschien zelfs benijden, omdat ze ongehinderd door angst voor cancelling of ontslag bepaalde ontwikkelingen in het Westen kunnen hekelen.

Hysterische razernij

Allerlei reacties op Poetins inval in Oekraïne lijken hun mening te bevestigen. Om één voorbeeld te noemen, die van eurocommissaris van milieu, Frans Timmermans, en Bidens milieuminister, John Kerry. Zij maken zich minder druk over de bevolking van Oekraïne dan over de vraag in hoeverre president Poetin zich nu nog wel aan de klimaatakkoorden zal houden…

Er zijn overigens tekenen dat laatstgenoemde zijn verstand aan het verliezen is, of al verloren heeft. De westerse inlichtingendiensten zijn as we speak druk bezig een juiste inschatting te maken van zijn geestesgesteldheid.  Zolang ze tenminste niet teveel tijd kwijt zijn met onderzoeken of ze zelf wel divers genoeg zijn, of misschien zelfs lijden aan ‘white privilege’…

Maar de ridicuul lange tafel waaraan Poetin president Macron ontving, spreekt voor zichzelf. Ze zaten minstens tien meter uit elkaar. Daar zijn al veel grappen over gemaakt, maar het is ook verontrustend. Aan zo’n tafel vergadert Poetin tegenwoordig ook met zijn kabinet: hij aan één kant, het voltallige kabinet twintig meter verderop aan de andere… Inmiddels zijn er ook geluiden dat sommige sancties de president tot hysterische razernij hebben gebracht.

Dresden

Poetin lijkt steeds meer in de huid van een romanfiguur van Dostojevski te kruipen – van wie hij een groot bewonderaar is. Vorig jaar, ter gelegenheid van de 200ste geboortedag van de schrijver, opende de president een museum in Sint-Petersburg, in het huis waar Dostojevski de eerste jaren van zijn leven doorbracht. Een aardig detail is dat zowel Dostojevski als president Poetin jaren in Dresden doorbrachten; Poetin als KGB-officier en de schrijver als banneling. Poetin had het er zeer naar zijn zin, maar Dostojevski vond Dresden verschrikkelijk. Hij schreef er aan zijn meest politieke roman: ‘Boze Geesten’, had geen cent te makken en werd verteerd door heimwee naar moedertje Rusland. President Poetin liet niet na in zijn toespraak bij de opening in herinnering te brengen dat de schrijver ‘een haat-liefde relatie had met Europa’. Net als hijzelf, al zei hij dat er niet bij.

Fjodor Dostojevski vond de Russische cultuur best een oorlog waard, zoals hij ooit beweerde tijdens één van de twaalf oorlogen tussen Rusland en Turkije. Hij was er ook van overtuigd dat ‘de problemen van de wereld snel voorbij zouden zijn als iedereen een Rus was…’