Zondag trekken miljoenen Italianen naar de stembus in wat wordt beschouwd als wederom een grote test voor de Europese Unie. Stevenen we af op een nieuwe exit, schopt de laars van Europa zichzelf uit de EU? Krijgt het populisme voet aan wal in het door Vlamingen zo geliefde Italië? Alles hangt af van welk bolletje men het meest zal inkleuren: sì of no.

Voor vele commentatoren past het referendum van 4 december in het rijtje van Brexit en de verkiezing van Trump. Hierdoor krijgen we een mengelmoes van politieke en sociale ingrediënten die zeer in trek waren tijdens 2016.  Meng wat anti-EU ressentiment met een flinke portie populisme. Voeg nadien een snuifje xenofobie toe en werk af met wat angst voor het nieuwe. Ziezo, een no-stem verwordt tot een duplicaat van de Brexit- en Trumpstem. Het versimpelt de realiteit weliswaar, maar erg accuraat is deze vergelijking niet. Wanneer we de vraagstelling onder de loep nemen, zien we nuancering die het populisme-frame overstijgt.

Het problematische aan dit referendum is dat er een heleboel veranderingen aan elkaar gekoppeld zijn. Op 23 juni werd het de Britten best makkelijk gemaakt. Op het spel stond het lidmaatschap bij een supranationale organisatie. Bij de EU blijven of scheiden, in of out, David Cameron of Boris Johnson? Dit ligt in Italië op z’n zachtst gezegd anders.

Lastige kleine partijtjes

Het belangrijkste onderwerp van de voorgestelde grondwetswijziging betreft het de facto opheffen van de Italiaanse Senaat. In die zin is de vraag vanzelfsprekend: wensen we een uni- of bicameraal stelsel? Zo eenduidig is het echter niet. Zo wil de regering-Renzi ook de voorwaarden voor plebiscieten aanpassen, het aanwijzen van rechters voor het Grondwettelijk Hof wijzigen en zelfs  oorlogsverklaringen enkel voorbehouden voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers.

En daar houdt het niet bij op. Een opvallende verandering in de kieswetgeving, genaamd Italicum, staat eveneens op het spel – al maakt het geen deel uit van het referendum. Italicum duwt Italië’s kiessysteem, waarin meerdere partijen konden floreren, zachtjes richting een tweepartijenstelsel. Dit komt doordat men een tweede kiesronde organiseert voor iedere keer dat geen enkele partij minstens 40 procent binnenhaalt. Daarbij komt een riante meerderheidsbonus: wie in de eerste ronde 40 procent van de stemmen wint, rijft maar liefst 55 procent van alle zetels binnen.

Dit alles om het logge staatsapparaat fitter te maken. Inzetten op een evolutie richting twee partijen (zoals in het VK en de VS) zou het die lastige kleine partijtjes onmogelijk moeten maken om roet in het legislatieve eten te kunnen gooien. Dat hierbij een hele waaier aan vertegenwoordiging verschraalt, doet er niet toe. Volgens Renzi ligt het kiesstelsel aan de grondslag van Italië’s lome besluitvorming. Hij vergeet misschien in eigen boezem te kijken; kan het dat niet ‘het systeem’ maar politici zelf verantwoordelijk zijn voor de opeenvolgende Italiaanse crisissen?

Blackmail

Zouden wij, met beleidsmakers die evenmin vies  zijn van politieke stilstand, een dergelijke verandering goedkeuren? Twee stemrondes, met maar één mogelijke winnaar: zien wij dat als het summum van politieke representatie? Natuurlijk is België Italië niet. Maar uit voorgaande opsomming blijkt dat het Italiaans referendum zoveel meer is dan een graadmeter voor het ‘wereldwijd oprukkende populisme’.

Italianen begaan met hun meerpartijenstelsel en de EU zijn bovendien het slachtoffer van blackmail. Stemmen zij voor, dan overleeft Italicum en evolueert hun land naar een tweepartijenstelsel waar weinig ruimte is voor bescheiden partijen met een eigen, uniek geluid. Stemmen zij ‘neen’, dan dreigen nieuwe verkiezingen waarin de populistische Vijfsterrenbeweging kan profiteren van Italicum om de allergrootste te worden en zo een exit uit de Europese Unie af te dwingen.

Daarenboven komt de lotsverbintenis van eerste minister Renzi met de uitslag van zondag. Hoewel in de politiek niets zeker is, lijkt een no het ontslag van de jonge premier in te luiden. We zien met andere woorden een cluster aan wetgeving gebald in één referendumvraag. Moesten volksraadplegingen niet over eenvoudige kwesties gaan, begrijpelijk en transparant?

Een nee-stem tegen deze resem vernieuwingen vergelijken met de onverwachte winst van Donald ‘post-truth’ Trump lijkt dus een brug te ver. Er bestaan wel degelijk democratisch legitieme bezwaren tegen de voorgestelde grondwetswijziging. Het verlies van deze nuance in een populisme-frame, werkt het gevreesde wantrouwen jegens pers en politiek wellicht enkel in de hand.

Foto: © Reporters