President Macron gebruikte de grondwet om zijn pensioenhervormingen buiten het parlement om te realiseren. Iedereen is razend en roept dictatuur. Maar wat is er eigenlijk ondemocratisch aan de grondwet?

De Franse grondwet heeft een voorziening om wetten te maken buiten het parlement om, mocht de president dat uit staatsbelang noodzakelijk achten: artikel 49.3. Amerika heeft een soortgelijke regel: de executive order, waarvan president Biden er al 108 uitvaardigde.

Jubileum

In Frankrijk gaat het minder hard, hoewel er op dit moment wel een jubileum valt te vieren: artikel 49.3 werd voor de honderste keer van stal gehaald in de 75 jaar dat de vijfde republiek en de huidige grondwet bestaan. Helaas verkeert niemand in een feeststemming. President Macron laat zijn pensioenhervormingenwet maken zonder dat er in de parlement over wordt gestemd, omdat hij niet zeker kan zijn van een meerderheid. De ophef rond deze beslissing zal niemand zijn ontgaan. Toch gebruikte Macron artikel 49.3 al twaalf keer eerder. Nog weinig vergeleken bij de 39 van socialistische president François Mitterrand.

Iedere wet kan misbruikt worden, ook de grondwet. Maar om meteen te spreken van het ‘schofferen van de democratie’ of ‘dictatoriaal gedrag’, wat je op dit moment binnen en buiten Frankrijk hoort, is onzin. Het zou betekenen dat de grondwet van de vijfde republiek ondemocratisch is en mogelijke potentaten ruimte biedt de wil van het volk aan hun bruine laarzen te lappen.

Geen geheim

President Macron heeft er nooit een geheim van gemaakt dat deze hervormingen noodzakelijk en vooral onvermijdelijk zijn. Ze stonden in zijn verkiezingsprogramma, hij werd democratisch gekozen en voegt nu de daad bij het woord. Het aannemen van een wet waar in het parlement geen meerderheid voor is, hoort nu eenmaal tot de wettelijke bevoegdheden van de president en zijn regering — de uitvoerende macht is soeverein over de wetgevende macht. Dat het volk in meerderheid tegen is, maakt dit evenmin ondemocratisch. De enigen die je ondemocratisch gedrag zou kunnen verwijten, zijn de extreemlinkse vakbonden en dito parlementsleden die proberen met stakingen en acties het land plat te leggen om Macron te stoppen.

Er is bovendien een democratische veiligheidsklep ingebouwd in artikel 49.3: het parlement kan de wet in kwestie alsnog naar de prullenmand verwijzen door een motion de censure aan te nemen, een motie van wantrouwen. Als dat lukt, valt de regering, vervalt de wet, en worden nieuwe parlementsverkiezingen uitgeschreven. Die motie kwam er deze week ook, maar haalde het niet: met een meerderheid van negen zetels op het totaal van 577 werd hij weggestemd. ‘Wij hebben het recht dit als een overwinning te beschouwen’, zei premier Elisabeth Borne meteen. Dat is natuurlijk op zijn zachtst gezegd discutabel. Parlementsleden kunnen ook nieuwe verkiezingen uit de weg gaan. De president gooide olie op het vuur door te verklaren dat ‘het winnen van een stemming geen nederlaag is’. Borne en Macron worden in de pers al pyromanen genoemd die bij de brandweer werken.

Opportunisme

Dat de president tot zijn tweede termijn heeft gewacht met deze hervormingen kun je opportunisme noemen. Hij hoeft niet meer herkozen te worden. Had hij niet gewacht, dan was Marine Le Pen nu waarschijnlijk president van Frankrijk. En ik kan u verzekeren, de huidige problemen zijn klein geld vergeleken bij de constitutionele chaos die haar te wachten zou hebben gestaan. Het pleit in zekere zin ook voor Macron dat hij ondanks de stormen van protest koers houdt. Hij volhardt in wat hij als het beste ziet voor het land, en lijkt niet te zwichten voor eigenbelang. Al wordt vooral op links geroepen dat het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd eerder eigenbelang is van de economische elite die Macron zou vertegenwoordigen.

Een president is noch de marionet noch het ectoplasma van het volk dat hem koos, zei de bekende mediafilosoof Raphaël Enthoven. Bang om impopulair te zijn is Macron zeker nooit geweest. Ook nu worden de demonstraties in heel Frankrijk stevig aangepakt, vooral omdat relschoppers erop uit lijken zoveel mogelijk schade aan te richten. Afgelopen donderdag nog probeerden ‘casseurs’ – relschoppers verschillende stadhuizen in brand te steken, waaronder dat van Bordeaux.

Ordetroepen

De ordetroepen lijken zich wel rustiger te houden dan tijdens de rellen van de Gele Vesten een paar jaar geleden. Tientallen demonstranten verloren toen ogen of handen als gevolg van de kwistig afgeschoten beruchte LBD-granaten. Misschien is het omdat destijds noch vakbonden, noch politici een rol speelden bij dat protest. Die lopen nu voorop, en van hen valt aanzienlijk meer herrie en economische malheur te verwachten dan van ongeorganiseerd volk in gele vesten. Genoemde extreemlinkse vakbonden en politici lijken in deze onrust een laatste kans te zien om hun snel slinkende populariteit bij de arbeidersklasse nog te redden.

De grap is dat Fransen geen enkele boodschap hebben aan hoe de retraite is geregeld in de rest van Europa. Ze kijken je meewarig aan als je vertelt over de pensioengerechtigde leeftijd in landen als Nederland, België en Italië. Twijfel zaaien over de Franse grens van 62 is bijna onmogelijk. Het argument van de sterk gestegen levensverwachting en de kosten daarvan boeit ze evenmin. In de media zie je daar ook bijna niks over. De oplossing is voor veel Fransen simpel: bedrijven, aandeelhouders en de rijken moeten zwaarder worden belast als er geld nodig is. Maar langer werken? Nooit. ‘Dit land is rijk genoeg’, luidt het mantra.

Schatkist

Vakbonden rekenden voor dat wat Macron nu wil — van 62 naar 64, de schatkist uiteindelijk maar 10 miljard euro per jaar oplevert. Dat valt toch makkelijk ergens anders te halen, zeggen ze. Waarbij ze geen rekening houden met de stijgende kosten van het langer moeten uitbetalen van pensioenen. Eén van de speerpunten van de hervormingen is het vereenvoudigen van het pensioenstelsel. Dat is hard nodig. Allerlei beroepsgroepen hebben eigen regelingen — ‘régimes’, die behoorlijk kunnen verschillen en soms verbluffend gul zijn.

In feite geldt de pensioenleeftijd van 62, maar voor vier van de tien werkende Fransen. Spoorweg- en ziekenhuispersoneel, leraren en mensen met zware beroepen houden eerder op. De vuilnisophalers van Parijs, die al weken staken tegen de hervormingen en daarmee de hoofdstad in een vuilnisbelt vol ratten hebben veranderd, kunnen met 57,5 jaar ophouden. Dat zou door Macron 59,5 worden. Als je de spandoeken op straat moet geloven, wil de president iedere Fransman werkend laten sterven.

Pensioen

Vinden Fransen hun werk dan zo verschrikkelijk? Het opvallende is dat vooral studenten en andere jongeren zich nog het meeste druk lijken te maken over de leeftijd waarop ze mogen stoppen met werken. Dit moet het enige land zijn waar middelbare scholieren staken om eerder met pensioen te kunnen. ‘Deze hervormingen doorvoeren gaat niet met plezier, ik deed het liever niet. Maar het moet. Het kan niet anders.’ Zo sprak president Macron afgelopen woensdag de Fransen toe. ‘Nu is het dweilen met de kraan open. Het pensioenstelsel is uit balans en hoe langer we wachten hoe erger het wordt.’

Fransen zouden geen Fransen zijn als ze daar niet allemaal weer razend over waren. Het is te hopen dat de zaak niet zo ver escaleert dat artikel 16 van de grondwet eraan te pas moet komen. Dat geeft de president bij een ernstige crisis tijdelijk alle macht, ook de wetgevende. Het kan worden ingezet als het Republikeinse gezag ‘ernstig en onmiddellijk’ wordt bedreigd en de openbare orde niet meer zeker is. Tot nu toe gebeurde dat alleen in 1961, na de mislukte coup van Franse generaals in Algerije.

Wie denkt dat heel Frankrijk tegen de pensioenplannen in het geweer is gekomen, heeft het mis. Zie bijvoorbeeld dit filmpje, waarop in een middenklasse wijk van Lyon demonstranten worden uitgejouwd door buurtbewoners, die willen slapen en geen boodschap hebben aan het protest. De mobiele eenheid wordt toegejuicht en aangemoedigd de casseurs van straat te slaan.

PS: het voor dit weekend geplaatste staatsbezoek aan Frankrijk van het Engelse koningspaar werd te elfder ure voorlopig uitgesteld omdat het geweld op straat te heftig en te onvoorspelbaar is.