Maarten Luther: de boze monnik die Europa veranderde

Op 31 oktober is het exact vijfhonderd jaar geleden dat de Augustijner monnik Maarten Luther zijn 95 stellingen over de aflaten aan de kerkpoort van de theologiefaculteit van Wittenberg liet spijkeren. Deze ogenschijnlijk banale daad werd de rechtstreekse aanleiding voor een gigantische hervormingsbeweging in de westerse christenheid. Dit leidde tot een reeks verwoestende godsdienstoorlogen in de 16de en 17de eeuw, en tot diepgaande politieke en sociale omwentelingen in een groot deel van Europa.

Sola scriptura

Nochtans, Luther had helemaal niet de bedoeling de christenheid te verscheuren. Zijn stellingen waren een aanklacht tegen de bedenkelijke praktijk van de aflatenhandel waarbij men een stuk van zijn verblijf in het vagevuur kon wegkopen. In Luthers tijd werd deze vagevuur-bail out geïntensiveerd ten einde de bouw van de prachtige Sint-Pieterskerk in Rome te financieren. De Kerk deed zijn protest echter af als ketters, waardoor Luther radicaliseerde en steeds maar verder afweek van de katholieke orthodoxie. Zo gooide Luther de Bijbel open voor het gewone volk dankzij de vertaling ervan in de volkstaal en de verspreiding via de boekdrukkunst. De Bijbel werd de exclusieve bron van het geloof (‘sola scriptura’) en de geloofstellingen voorvloeiend uit de traditie werden verworpen.

De ezels van Leuven

De vrije wil van het individu ging op de schop en de verlossing werd afhankelijk gemaakt van Gods genade. Het celibaat moest eraan geloven. Dat God tijdens de mis een bezoek bracht aan de gelovigen werd afgedaan als bijgeloof. Deze verregaande stellingen werden voorgelegd aan de professoren van de Leuvense Universiteit, toen een bolwerk van katholieke orthodoxie. Toen Luther vernam dat zijn stellingen daar als ketters werden verworpen, sprak hij over ‘de ezels van Leuven’ — deze vermelding kon ik als UGent-professor niet achterwege laten. De stellingen van Luther vonden zeer snel hun weg naar onze streken. Het bloeiende Augustijnerklooster in Antwerpen werd een broeihaard van Lutherse propaganda en de Sint-Andrieswijk in het Antwerps centrum werd een echt Luthers bastion. De katholieke repressie sloeg echter ongenadig toe en veel protestanten, waaronder ook bekende drukkers, kwamen op Antwerpse brandstapels terecht. In de Sint-Andrieskerk is hierover een interessante tentoonstelling te zien.

Verregaande impact op Europa

Los van het godsdienstig aspect mag men de politieke en sociale impact van de hervorming in Europa niet onderschatten. De hervorming haalde immers het ‘middeleeuws equilibrium’ onderuit. Dit ‘middeleeuws equilibrium’, een begrip ontwikkeld door de Amerikaanse economische historicus Barry Weingast, duidt op een toestand van macro-sociale stabiliteit, waarbij de grote actoren er geen belang bij hebben om die te veranderen. Het equilibrium draaide rond drie grote actoren: de Kerk, de adel en het volk. De Kerk bezat het intellectuele monopolie, de adel beschermde dit militair op voorwaarde dat de Kerk het volk aanpraatte dat de hiërarchie der standen Gods wil was. De Kerk hield bovendien het volk kalm door de ontwikkeling van een uitgebreide liefdadigheidsstroom via kloosters, aalmoezen, godshuizen, enz. Deze katholieke caritas vormde zowat de sociale zekerheid van de middeleeuwen.

Luther werd voorafgegaan door tal van ketterse bewegingen (Waldenzen, Bogomielen, Katharen, Wyclif, Hus, enz). Maar telkens werd de militaire macht van de adel ingezet om deze bewegingen wreedaardig te onderdrukken. In de zestiende eeuw wordt het equilibrium verbroken. Door de boekdrukkunst wordt het veel moeilijker om het intellectueel monopolie van de Kerk af te schermen. De Noord-Duitse adel, die zich door de Katholieke Kerk wat verwaarloosd voelde, is niet meer bereid ketters zoals Luther te onderdrukken.

Frederik III, de keurvorst van Saksen, neemt Luther in bescherming en zorgt ervoor dat hij na zijn veroordeling op de Rijksdag van Worms aan terechtstelling ontsnapt. De Lutheraanse adel verenigt zich later in de Schmalkandische bond, die de katholieke Karel V militair niet volledig op de knieën krijgt. Het loopt uit op de Vrede van Augsburg in 1555 waarbij in het Duitse Rijk een interstatelijke godsdienstige tolerantie (cujus regio, eius religio) tot stand komt. De impact van het verbreken van het ‘middeleeuws equilibrium’ was enorm.

Act of Toleration

De religieuze verbrokkeling in protestantse landen leidde tot eindeloze twisten en burgeroorlogen, totdat de partijen, moegestreden, besloten tot het invoeren van een interindividuele tolerantie. De eerste stap werd gezet in Engeland met de Act of Toleration van 1689 waarbij een diversiteit aan protestantse kerken en strekkingen werden getolereerd. Interindividuele tolerantie lag zeker niet in de bedoeling van hervormers zoals Luther en Calvijn. Alhoewel beduidend minder repressief dan de katholieken, streefden ook zij ernaar hun leer tot staatsgodsdienst te laten uitroepen, en een religieuze hegemonie in te voeren. Door de religieuze verbrokkeling lukte dit niet, zodat men dan maar tolerantie als pacificatiestrategie uitprobeerde — wat achteraf gezien aardig is gelukt. Godsdienstvrijheid en een seculiere staat als neutrale arbiter zijn dan ook belangrijke, zij het onbedoelde effecten van de protestantse hervormingsbeweging.

Voorloper van de welvaartstaat

Door de hervorming stortte ook de katholieke caritas ineen. Omdat kloosterlingen nu mochten huwen, liepen de kloosters leeg, de vorsten sloegen de bezittingen van de kloosterlingen aan, de hospitalen werden ontkerkelijkt enzovoort. Door deze ineenstorting ontstond een nood aan een door de overheid georganiseerde caritas. In Engeland werden onder Elizabeth I de Poor Laws ingevoerd, een verre voorloper van de huidige welvaartstaat.

De hervorming leerde het volk ook lezen. De Bijbel werd op grote schaal verspreid onder de bevolking, en in de protestantse scholen werden de kinderen massaal gealfabetiseerd. Reeds in de zeventiende eeuw was het grootste deel van de Zweedse bevolking gealfabetiseerd, dat in tegenstelling met de katholieke landen, waar alfabetisering en scholing een zaak voor de elites bleef. De hoge geletterdheid van de bevolking stimuleerde een kritische zin bij de bevolking, ook tegenover het overheidsoptreden. Dat heeft ertoe geleid dat, door de band genomen, overheden zuiniger en efficiënter opereren in protestantse landen dan in katholieke landen.

Een balans

Wanneer men de Verlichtingswaarden als norm neemt, betekent Luther op sommige vlakken een vooruitgang, maar op sommige vlakken ook een achteruitgang. Vooruitgang omwille van de democratisering van de godsdienst, de alfabetisering van de bevolking, de afschaffing van het verplichte celibaat. Achteruitgang door de leer van de predestinatie, het vulgaire antisemitisme en de slaafse onderdanigheid aan het overheidsgezag. De voornaamste positieve effecten van de hervormingsbeweging zijn echter onbedoelde effecten. Ongewild zette Luther een proces in gang naar meer tolerantie, naar meer intellectuele vrijheid, naar een scheiding van kerk en staat. ‘Hier sta ik, ik kan niet anders’ zei hij toen hij voor zijn rechters stond in Worms. Het is anders gelopen dan hij gewild had, maar uiteindelijk is Europa er beter aan toe met een Luther dan zonder.