In de wateren van Zuidoost-Azië — in het bijzonder de Zuid-Chinese Zee — dreigt al enkele jaren een maritiem conflict dat veel explosiever is dan Nordstream 2. En toch focussen de mainstream media enkel op dat laatste conflict tussen Rusland en de VS, dat met sancties wordt uitgevochten. Terwijl een escalatie in Zuidoost-Azië globale impact kan hebben, of het Westen er nu aandacht voor heeft of niet.

Enkele dagen geleden flakkerde het conflict op. Chinese staatsmedia reageerden met erg dreigende taal op de komst van het Britse vliegdekschip HMS Queen Elizabeth. Dat schip, vergezeld door schepen uit Nederland en de VS, maakt haar opwachting in de Zuid-Chinese Zee. Waarop China ‘de bondgenoten van de VS’ waarschuwde om ‘uitermate voorzichtig’ te zijn. Anders bestaat de kans dat ‘China een voorbeeld zou stellen om zijn soevereiniteit en territoriale integriteit te verdedigen.’

Een grauw toekomstperspectief

In 2011 schreef Robert D. Kaplan Moesson, een ware ‘eye-opener’ en het (her)lezen waard. Kaplan, een Amerikaanse journalist en gewezen presidentiële raadgever, stelt dat het kustgebied rond de Indische Oceaan net zo iconisch gaat worden voor de eenentwintigste eeuw als Europa en de Atlantische Oceaan dat waren voor de twintigste. Hij analyseert de effecten van de explosieve bevolkingsgroei, klimaatsverandering en extremistische politieke regeringen op deze onstabiele regio. Kaplans’ conclusie is duidelijk: de Indische Oceaan zal in de komende decennia een van de belangrijkste mondiale strategische spillen worden. De buitenlandse politiek van westerse landen zal zich op deze regio zal moeten concentreren, om hun sowieso al slinkende mondiale positionering te kunnen handhaven. Het is, met andere woorden, een gebied geworden waarvan de westerlingen het zich niet kunnen veroorloven om het nog langer links te laten liggen.

Kaplan schetst geen hoopvol toekomstperspectief. Hij onderschrijft het belang van zeestrijdkrachten, net zoals de invloedrijke geopolitieke denker George Friedman. Wie de zeeën beheerst en controleert, beheerst en controleert de wereldhandel. Bijna de helft van de 11,1 miljard ton aan wereldwijd verscheepte goederen in 2019 kwamen uit Aziatische havens. Kaplan voorspelt een wapenwedloop: grootmachten zullen hun handelsroutes desnoods met geweld willen veiligstellen.

Kaplans boek uit 2011 was visionair, als we tien jaar later naar de regio kijken. Het wordt alsmaar woeliger in Aziatische wateren. Zeker nu de Volksrepubliek China een tandje heeft bijgestoken in de opbouw van zijn militaire aanwezigheidspolitiek in de Zuid-Chinese Zee. Die waterweg dreigt zo tot een van de belangrijkste strategische breuklijnen ter wereld te verworden. De omringende landen worstelen allen met dezelfde vraag: hoe deze uitdaging door China beantwoorden?

Kunstmatige eilanden en militaire bases

De huidige escalatie is niets nieuws. In 2014 besloot China zijn ‘historische’ aanspraken te maken op de Zuid-Chinese Zee door een aantal minuscule eilandjes — niet meer dan een handvol atollen en zandbanken — te bezetten. Een besluit dat het land op stevige kritiek en contestatie kwam te staan. Ook de Filipijnen, Vietnam, Brunei, Maleisië, Indonesië én Taiwan claimen namelijk delen van de Zuid-Chinese Zee. Zij betwisten de Chinese aanspraken.

Hun kritiek vond steun in Den Haag, waar het Internationale Arbitragehof zich in 2016 uitsprak over de zaak. Het Arbitragehof oordeelde dat de Volksrepubliek China geen aanspraak kan maken op een groter deel van de zee dan wat vandaag door het internationaal zeerecht bepaald wordt. Concreet: een land mag maar een zone claimen die niet meer dan 370 kilometer uitstrekt van zijn kust. Wat China niet belette om zeven zandbanken op te spuiten tot kunstmatige eilanden. Die werden vervolgens in ijltempo uitgebouwd tot militaire bases, waarvan drie met eigen landingsbanen, havens, stoorzenders, luchtdoelraketten en artillerie.

China gedraagt zich zo steeds assertiever en vooral agressiever. De Chinese marine treedt onder meer op tegen vissersschepen, onderzoeksschepen van oliemaatschappijen uit buurlanden, en ook tegen buitenlandse marineschepen. In 2018 was president Xi Jinping prominent aanwezig op de grootste vlootschouw uit de moderne Chinese geschiedenis.

Bezorgde reacties

Als reactie voerden de VS de frequentie van het aantal Freedom of Navigation-patrouilles (FONOP) door de Amerikaanse marine door het omstreden zeegebied op. Ook volgden een reeks van Amerikaanse bezoeken aan Singapore en de Filipijnen en was er een historisch vlootbezoek van een Amerikaans vliegdekschip aan de voormalige vijand Vietnam in maart 2018. In 2019 hield de VS gezamenlijke oefeningen met de Japanse marine.

Het zijn trouwens niet alleen de Amerikanen die verontrust zijn over de Chinese maritieme ambities. De ASEAN-landen (Association of Southeast Asian Nations) zijn momenteel intern te verdeeld om een vuist te kunnen maken tegen Beijing. Dat kan dan weer niet gezegd worden van de Quad: de Quadrilateral Security Dialogue. Dat strategische samenwerkingsverband tussen de VS, Australië, Japan en India werd al in 2007 afgesloten, maar leidde tot voor kort een sluimerend bestaan. Einde 2018, begin 2019 werd het van onder het stof gehaald als tegenwicht voor China’s aspiraties.

Ook EU raakt betrokken

De geopolitieke dimensie beperkt zich niet tot de VS en Aziatische landen. Ook Europa raakt steeds meer betrokken bij de belangenstrijd in de Zuid-Chinese Zee. Frankrijk trok al geregeld aan de alarmbel over de bedreiging die de Chinese aanspraken vormen voor het internationaal scheepsverkeer. Het land heeft door zijn overzeese gebiedsdelen dan ook een permanente aanwezigheid in zowel de Indische als de Stille Oceaan.

Sinds de zomer van 2018 varen er Franse en Britse marineschepen door de Zuid-Chinese Zee. Sinds het voorjaar van 2019 zijn bij deze operaties ook Spaanse gevechtshelikopters en Duitse waarnemers aan boord. Mogelijk is er voor de EU een grotere rol weggelegd bij de disputen in de Zuid-Chinese Zee, liet een hoge EU-diplomaat in september 2019 verstaan. Daarbij sloot hij uitdrukkelijk toekomstige FONOP-operaties in de regio niet uit.

Maar heeft Europa eigenlijk wel een rol te spelen in dit conflict? Het antwoord daarop lijkt een volmondig ja te zijn. Omdat het recente, steeds agressievere Chinese optreden een aanfluiting vormt van het internationale zeerecht. Maar toch vooral ook om het cruciale handelsverkeer vanuit Oost-Azië naar Europa en terug te vrijwaren. Wordt — ongetwijfeld — vervolgd…