In de grote hal van het gemeentehuis van Schaarbeek nemen de borstbeelden van de oud-burgemeesters een ereplaats in. Van die borstbeelden is er één dat al enkele jaren de gemoederen verhit, namelijk dat van Roger Nols. De gemeente vroeg en kreeg en geschiedkundig onderzoek om het debat te rationaliseren.

Op een kameel

De Schaarbeekse politicus Roger Nols was er een meester in om heftige polemieken teweeg te brengen. Ook na zijn dood, zo blijkt. Zo was er van 1971 tot 1976 de Lokettenkwestie, nodigde hij in 1984 de Franse extreemrechtse leider Jean-Marie Le Pen uit en kwam hij op 31 december 1986 op een kameel aan in het gemeentehuis.

In 2017 heeft Mouvement contre le Racisme, l’Antisémitisme et la Xénophobie (MRAX) in een open brief aan het gemeentebestuur van Schaarbeek officieel gevraagd om ‘het borstbeeld van deze onvervalste racist’ te verwijderen. Volgens MRAX, dat het licht zag als protestvereniging in de Nolsperiode, legitimeert zijn aanwezigheid tussen de andere burgemeesters ‘de onaanvaardbare standpunten die hij heeft ingenomen en de haatdragende toespraken die hij heeft gehouden’. Oude haat roest niet. De gemeente vroeg een onderzoek aan de historici Serge Jaumin en Joost Vaesen. Dat verscheen in The Journal of Research on Brussels.

Presenteïsme

Laat ons beginnen met de conclusies. De onderzoekers waarschuwen ervoor dat door de kritiek te focussen ‘op Roger Nols alleen, al diegenen die – openlijk of in het geheim via de stembussen – racistische en xenofobe standpunten en politici hebben gesteund er goedkoop van af zouden kunnen komen, zowel in Schaarbeek als in andere Brusselse gemeenten’.

Ze stellen zich in hun analyse de vraag naar de risico’s van het ‘presentisme’. Dat is het gebruik van het verleden in functie van de huidige politieke doelstellingen zonder rekening te houden met de historische realiteit. De politici zijn niet veel met het rapport, ze krijgen de bal terug gekaatst. Het is niet aan historici om te beslissen over de toekomst van het borstbeeld. Maar ze kunnen wel een belangrijke rol vervullen bij het documenteren van de context waarbij de actie van de betwiste figuur indertijd aansloot.

Nols?

De studie is zo een historisch document over een periode in de vaderlandse geschiedenis. Nols werd in 1922 geboren in Tilleur bij Luik. Hij was van eenvoudige komaf en kwam in 1943 naar Brussel om in de hotelsector te werken. Deze ‘Waalse kelner’ liet de notabelen die tot dan Schaarbeek bestuurden electoraal ver achter zich. Hij raakte al in 1964 verkozen in de gemeenteraad. Ondanks zijn toen al 5.000 voorkeursstemmen (het beste resultaat na de burgemeester) werd hij geen schepen. Dus stapte Nols over naar het jonge FDF. Hij had toen al een campagne rond ‘taalvrijheid’ gevoerd.

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1970 won het FDF, ook in Schaarbeek. Nols haalde met zijn lijst 16 van de 39 zetels. Hij werd burgemeester en zou dat blijven tot 1989. Hij kon er besturen met grote meerderheden van zijn eigen partij. Bij de verkiezingen van 1976 klokte hij af op 60%. Zes jaar later haalde hij met N.O.L.S. 30 van de 47 zetels binnen. En ook in 1988 won hij de gemeenteraadsverkiezingen. In 1971 werd hij ook volksvertegenwoordiger. Dat bleef hij tot 1992, met de naam een voorvechter te zijn van de rechten van Franstaligen.

Megalomane Brusselse projecten

Nols werd burgemeester van Schaarbeek in een woelige periode. Schaarbeek was in de eeuw daarvoor in sneltreinvaart van een dorp van 6.000 inwoners buiten Brussel geëvolueerd tot een deel van stad met 125.000 inwoners. Daar kwam ook een portie Brusselse megalomanie bij. Van stadsautosnelwegen tot het ‘Manhattanproject’.

Aan Brussel-Noord zou een zakenwijk verrijzen naar internationale voorbeelden. Ongeveer 10 hectare Schaarbeekse huizen en 13.000 mensen werden onteigend. Door de crisis lagen deze gronden de volledige bestuursperiode van Nols braak. Als gemeenteraadslid was hij tegen het project. ‘Maar toen hij in 1970 burgemeester werd, bleek hij zich niet veel aan te trekken van het lot van de ontheemden, die voor het grootste deel arme, geïmmigreerde arbeiders en bijgevolg niet zo interessant vanuit electoraal oogpunt waren.’

Lokettenkwestie

Voor de taalkwestie had Roger Nols wel veel aandacht. De gemeente was op 100 jaar tijd grotendeels verfranst. Nols verzette zich tegen de tweetaligheid van de ambtenaren en pleitte voor de tweetaligheid van de diensten. Dat laatste moest ingevuld worden volgens de behoefte van de bevolking.

Hij besloot dat principe als burgemeester in Schaarbeek toe te passen en dus kwamen er aparte loketten. Vijf voor Franstalige inwoners, twee voor inwoners die niet de Belgische nationaliteit hadden en één voor Nederlandstalige inwoners. Dit ging de geschiedenis is in als de Lokettenkwestie. Zoals wel vaker inspireerde Nols ook andere lokale besturen. Hoewel het een duidelijke overtreding van de wet is, sleepte het aan tot 1976. De Raad van State, de rijkswacht, een bijzondere commissaris en een politiek compromis maakten een einde aan de lokettenkwestie.

Sluit die migrantenscholen

Het einde van de lokettenkwestie deed Nols focussen op andere samenlevingsproblemen. Tegen 1972 bestond 12% van de Schaarbeeks bevolking uit migranten, dat zou stijgen naar 35,3% in 1988. De migrantenbevolking concentreerde zich vooral in bepaalde wijken. De onderzoekers noteren: ‘Het begrotingstekort van de gemeente in combinatie met de verarming van de bevolking en de toename van het aantal allochtone inwoners vormde een kweekbodem voor xenofobe ideeën.’

Een interpretatie die ze kracht bijzetten. ‘Twee jaar later, toen de lokale financiële situatie rampzalig was, kondigde hij in de gemeenteraad en vervolgens op de Conferentie van Burgemeesters aan dat hij tien van de zestien gemeentescholen in Schaarbeek, waarvan het grootste deel in Laag-Schaarbeek gelegen was, wilde sluiten omdat (volgens hem) 60 tot 65 % van de leerlingen een immigratieachtergrond had. Het besluit werd uiteindelijk vernietigd door de toezichthoudende overheid’

Le Pen

Wat De Schaarbeekse burgemeester bijzonder ten laste wordt gelegd lijkt de uitnodiging en het bezoek in 1984 van Jean-Marie Le Pen. Die een lezing gaf in het Neptunium. Nols bleef ook de media bespelen. In 1986 arriveerde de burgemeester en volksvertegenwoordiger aan het gemeentehuis op de rug van een kameel als protest tegen het stemrecht voor vreemdelingen bij gemeenteraadsverkiezingen.

In die tijd zou hij ook de politie hebben gebruikt ‘om zijn tegenstanders in de politieke wereld en het verenigingswezen te intimideren, politiegeweld dat systematisch gericht was op allochtonen, en een actieve deelname aan de mediatisering van xenofobe en zelfs openlijk racistische standpunten.’ Al erkennen de onderzoekers ook dat hij met zijn standpunten niet alleen stond in het politieke landschap van toen.

En nu?

Nu is de keuze dus aan Schaarbeek of aan de burgers. Wat te doen met de buste van een burgemeester die toen en nu gehaat werd, maar met grote electorale steun bijna 20 jaar burgemeester en meer dan 20 jaar volksvertegenwoordiger was?

‘De vraag die zich in Schaarbeek rond de persoon van Roger Nols stelt, gaat uiteraard veel verder dan de gemeentegrenzen en maakt deel uit van een actueel debat dat zowat overal ter wereld wordt gevoerd. Een debat dat elke dag aantoont hoe complex het is om een beredeneerde dialoog met het verleden te voeren en hoe riskant het is om het principe van de “historische vergeetput” toe te passen.’