Natie van wereldverbeteraars

Waarom Angela Merkel de armen opende voor honderdduizenden vluchtelingen, is voer voor heel wat discussie. Koesteren de Duitsers, bij monde van de bondskanselier, schuldgevoelens door het onheil dat de nazi’s hebben aangericht? Halen ze zich het leed van de miljoenen landgenoten voor de geest die in 1945 verdreven werden uit de toenmalige oostelijke gebieden van Duitsland? Of is het omdat hun denken en handelen net als dat van domineesdochter Merkel ‘calvinistisch van oorsprong’ is, zoals de Nederlandse publicist Paul Scheffer meent? Die ‘calvinistische’ Duitsers zouden na hun begrotingsethiek ook hun Gesinnungsethik, een gewetensethiek, opleggen aan Europa. Al is calvinistisch misschien niet het juiste woord, je moet eigenlijk van Lutheraans spreken. De Reformatie, zoals die in Duitsland het begin van het protestantisme inluidde, is immers het werk van Maarten Luther (1483-1546). Els Snick, docente Duits aan de Universiteit Gent, kroop in de pen om de uitspraak van Scheffer te ontzenuwen. In de voetsporen van schrijver Joseph Roth reisde ze door Duitsland en vroeg ze de mensen ‘wat het voor hen betekent om Duitser te zijn en hoe ze zich door buitenlanders bekeken voelen.’

Identiteit

Na vele gesprekken met gewone Duitsers luidt haar conclusie dat de religie er niet toe doet. Ze vindt het overigens al te gek dat de mensen in het overwegend katholieke zuiden van Duitsland ‘het calvinisme als oorzaak van hun (vermeende) spaarzaamheid en (dus) rijkdom [zouden] zien.’Snick heeft een punt: Duitsland kent geen eenvormige identiteit, je kunt de Duitsers niet op één leest schoeien, laat staan de protestantse. Bovendien heeft de opname van miljoenen Duitse Heimatvertriebene na 1945 de strikte regionale en geestelijke scheiding tussen katholieken en protestanten doen verwateren. Op het grondgebied van de voormalige DDR – in de volksmond ‘Oost-Duitsland’ genaamd – vind je naar verhouding meer atheïsten en agnostici dan in de rest van Duitsland. Daar heeft het marxisme-leninisme van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) wel voor gezorgd.

Vrijheid van denken

Toch heeft Luther de Duitse natie gekneed. Hij deed dat op een dubbele manier. Enerzijds vervulde hij als voorvechter van het vrije denken een vooruitstrevende rol, zoals dichter Heinrich Heine (1797-1856) opmerkte: ‘Dadurch entstand in Deutschland die sogenannte Geistesfreiheit oder, wie man sie ebenfalls nennt, die Denkfreiheit’ (Daardoor ontstond in Duitsland de zogenaamde geestelijke vrijheid of, zoals men ze ook noemt, de vrijheid van denken). Verschillende studies hebben aangetoond dat honderden Duitse denkers en dichters als domineeskinderen opgegroeid zijn met een vrije lectuur en interpretatie van de Bijbel. De Franse germanist Robert Minder drukte het zo uit: „Ohne Pfarrhaus, oder zumindest einen lutherischen Hintergrund, sind auch die Größten: ein Leibniz, ein Bach, ein Goethe nicht zu verstehen” (Zonder het domineeshuis of op zijn minst een Lutheraanse achtergrond vallen ook de grootsten – een Leibniz, een Bach, een Goethe – niet te begrijpen.’

Natiebouwer

Anderzijds werd Luther gerecupereerd als geestelijk natiebouwer. Vele Duitse historici bejubelden Luther als de man die Duitsland van het juk van de katholieke kerk bevrijdde en zo cultureel deed breken met Rome als verzinnebeelding van de romaanse wereld. Duitse nationalisten roemden hem als Führer der Nation (Treitschke). Het protestantisme was zowat de ‘staatsgodsdienst’ van Pruisen dat in 1871 het Duitse keizerrijk oprichtte en dan domineerde. Otto von Bismarck, rijkskanselier en tegelijk eerste minister van Pruisen, ontketende in de jaren ’80 van de 19de eeuw een ‘Kulturkampf’ tegen de katholieke Kerk in Duitsland en viseerde daarmee tegelijk ook de katholieke Polen die in de toenmalige ‘Ostgebiete’ leefden. In de strijd tegen erfvijand Frankrijk zag de historicus Heinrich von Treitschke (1834-1896) in Luther ‘allezeit unser sicherster Grenzhüter’. De protestantse theoloog Paul Althaus (1888-1966) noemde Luther in de zware jaren van de Eerste Wereldoorlog de ‘heimelijke keizer van de Duitsers’. Naar aanleiding van de vierhonderdste verjaardag van de ‘Thesenanschlag’ – het moment waarop Luther in 1517 zijn kritische stellingen bevestigde aan de deur van de slotkerk van Wittenberg – droegen feestelijke publicaties titels als ‘Deutschlands Schwert durch Luther geweiht’ (‘het zwaard van Duitsland gewijd door Luther’).

Kapitalisme

De socioloog Max Weber (1864-1920) legde in zijn beroemde werk Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus uit 1904-05 het verband tussen het protestantisme – met zijn ethiek van werken en sparen – en de opkomst en het succes van het kapitalisme. Dan had hij het niet alleen over Duitsland, maar ook over Nederland en de Angelsaksische wereld. Vandaag de dag is het delicaat om te spreken over de ‘protestantse geest’ van de Duitsers, omdat het de vroegere verwevenheid van protestantisme en Duits nationalisme zou oproepen. Maar Weber publiceerde zijn bevindingen lang voor het Duitse nationalisme ontspoorde in twee wereldoorlogen. Ondanks zijn vrijgevochtenheid kon het protestantisme niet verhinderen dat de nazi’s de Duitse natie misbruikten als instrument voor de verwerkelijking van hun imperialistische dromen. Toch was er een strekking binnen de protestantse kerk die op 31 mei 1934 – toen Adolf Hitler al zestien maanden aan de macht was – in haar ‘Theologische verklaring van Barmen‘ de totalitaire aanspraken van de staat verwierp.

Konrad Adenauer

De invloed van het protestantisme als geesteshouding is niet meer zo sterk. De bevolking in de Bondsrepubliek van na de Tweede Wereldoorlog was uit alle windstreken komen aanwaaien. In het politieke establishment domineerden figuren met een Rijnlands-katholieke achtergrond, zoals bondskanselier Konrad Adenauer die tekende voor de ‘Westbindung van de jonge Bondsrepubliek in de Westerse waardengemeenschap. Toch leeft er nog iets van die oude ‘protestantse geest’ in het maatschappelijke engagement, in de debatcultuur en in de vreugde die vele Duitsers scheppen in het geschreven en gesproken woord. Of ze zichzelf religieus geïnspireerd voelen of niet, is daarbij van minder belang. Maar de wereld willen ze verbeteren en veranderen. Daarvan legde Merkel als dochter van een dominee getuigenis af met haar ‘Willkommenskultur’.

(Dit artikel verscheen eerder in een kortere versie in De Standaard op 1 oktober.)

Foto: (c) Reporters