Onbehagen in het kleine Zwitserland

Europese media waarvan het hart zoals geweten links slaat, net zoals politici van allerlei gezindheden orkestreren nu de plechtige verontwaardiging over een Zwitserland dat zichzelf afschot, een Zwitserland dat zich onttrekt aan de weldaden van het vrije verkeer en de open armen van de Europese Unie (EU). Het artikel van Karl Drabbe in Doorbraak heeft al helder aangetoond dat de resultaten van het referendum niet zo simpel te duiden vallen.

In dit stuk wil ik de situatie in een juist perspectief teplaatsen. Ik schrijf vanuit het perspectief van een buitenlander in Zwitserland, van een Franstalige in het Duitstalige kanton Zürich, als immigrant die werkt in de IT-afdeling van een grote Zwitserse bank.

Eerst licht ik het hoe en waarom toe van het referendum, dan wat het blootlegt over de toestand van Zwitserland en de EU  vandaag en ten slotte wat de gevolgen ervan op middellange en lange termijn betekenen.

Achtergronden van het referendum

Europese politici en linksgeoriënteerde media verwijzen naar het conservatieve en deels racistische basisgevoel bij de Zwitsers. Het initiatief werd met een krap resultaat aangenomen, het scheelde minder dan 20 000 stemmen. Op het eerste gezicht valt het verschil op tussen de stad en het platteland.

Bovendien valt het op dat de kantons met de meeste ‘immigranten’ zoals de Romandie (uurwerkenindustrie, bankwezen), Genève als zetel van internationale organisaties), Bazel (farmaceutica), Zürich (bankwezen, industrie) meer ‘open’ bleken te staan tegenover ‘migranten’ dan het structureel conservatieve en meer inwaarts georiënteerde deel van Zwitserland (het middengedeelte en kleine bergkantons). Gemiddeld komen er 80 000 mensen per jaar binnen in Zwitserland en deze immigratie heeft een grote weerslag op drie domeinen:

(1) Economie: Het aandeel van buitenlanders volgens beroepscategorieën bedraagt 23,7% met grote verschillen naargelang van de sector. Terwijl het aandeel van de buitenlanders in het domein van de hulpkrachten 48,9% bedraagt, ligt het bij technici en in de academische sector tussen 17,9% en 20,5%. Van de 176 000 werknemers in de IT sector en telecommunicatie zijn er ongeveer 27 000 tussen 2007 en 2011 binnengekomen in Zwitserland. Het aandeel van de Duitsers in het ziekenhuis van Bern bedraagt 40%, in Bazel zou de farma-industrie zonder Duitse en Franse pendelaars ineenstuiken. Het kanton Tessin (Ticino) is met de sterke arbeidsimmigratie uit Italië (met alle negatieve nevenverschijnselen vandien op het gebied van belastingen en sociale zekerheid) een uitzonderlijk geval. Als je het totaalplaatje bekijkt, heb je te maken met een heterogene ‘immigratie’ met een sterke verschuiving richting hoogopgeleiden die de concurrentiepositie van Zwitserland de laatste jaren duidelijk heeft verhoogd.

(2) Infrastructuur, leven en wonen: Ten gevolge van de sterk toegenomen immigratie (en de achterstand in investeringen in de infrastructuur van 1990 tot 2005) zien we sinds enkele jaren enorme wanverhoudingen ontstaan in het land. In de stedelijke gebieden wordt het wonen duurder en moeilijker, de bebouwing neemt toe, de treinen worden altijd maar voller, de verzorging met water en elektriciteit stoot aan haar grenzen en bij de kantons die traditioneel gezonde financiën hadden, zijn er grote putten geslagen in de begroting.

(3) Maatschappelijke verandering. Met de immigratie gaat ook een verandering van het karakter van de Zwitserse maatschappij gepaard. De straten worden bonter en de schoolklassen heterogener. Het traditionele ‘militieysteem’ verliest alsmaar meer aan aantrekkingskracht. ‘Parallelle maatschappijen’ in Zwitserland zijn niet per se die van Albanese of Turkse immigranten die door hun werk, sportverenigingen en opleiding vrij goed geïntegreerd zijn. De meer dan 200 000 Engelstaligen nemen amper deel aan het maatschappelijke leven in Zwitserland. Niet alleen ervaringen met de immigratie speelden een rol, maar ook houdingen – namelijk of deze maatschappelijke verandering toegejuicht dan wel als bedreiging ervaren wordt.

Om linksgeoriënteerde media een antwoord te geven bekijk ik de kwestie nu even vanuit mijn eigen perspectief. Het is inderdaad moeilijk om een betaalbare woning te vinden in Zwitserland, het leven is er duur en de treinen zitten vol. Maar: ik houd van dit land en heb me nog nooit over xenofobe oprispingen moeten beklagen. De treinen rijden stipt, de ambtenaren behandelen iedereen (Zwitser of buitenlander) even klantgericht en helpvaardig, de belastingaangifte is transparant en ik weet waarvoor ik finaal belastingen betaal.
Qua karakter trekken Vlamingen en Zwitsers zeer goed op elkaar. Vrijheidsliefde, zelfstandigheid, werk, bescheidenheid, discretie en deelname aan het maatschappelijke leven (school, sportvereniging …) dragen ze hoog in het vaandel. Daarom stel ik de vraag: wanneer democratische landen als Canada of Australië – ondanks hun lidmaatschap van de Commonwealth – over immigratiequota beschikken of wanneer de voormalige Franse minister van Justitie Rachida Dati recent ook voor een quotaregeling zelfs binnen de EU pleit, waarom zou dan het soevereine Zwitserse volk niet het recht genieten om vorm te geven aan de immigratie?

Wat zegt het referendum over de toestand in Zwitserland en Europa?

Het resultaat van het initiatief heeft echter slechts zijdelings iets te maken met het vrije verkeer van personen. Al lang zijn hetniet enkel meer centrumrechtse of xenofobe krachten die hameren op meer soevereiniteit en autonomie van de natiestaat. Dit onbehagen over ongecontroleerde ontwikkelingen strekt zich sinds vele jaren uit tot diep in het centrumrechtse, linkse en ecologische kamp. De overwinning van het structureel conservatieve en sceptisch tegenover de ongebreidelde groei staande Zwitserland kwam daarom niet uit de lucht vallen.

De strijd rond het referendum ligt nu achter ons, maar heeft aangetoond dat academische kringen, de politiek en de economie niet meer in staat zijn de bestaande zorgen en noden bij gedeelten van de Zwitserse bevolking zoals ‘reizende criminaliteit’, overvolle treinen, files, misbruiken in de sociale zekerheid of urbane miskleunen op een objectieve manier onder ogen te zien. Sinds vele jaren wordt de kloof in Europa groter tussen enerzijds een bevolking die sceptsich staat tegenover de groei en een economie anderzijds die internationaal altijd maar meer en meer vervlochten is. De overwinning van het initiatief heeft op de kleine schaal van Zwitserland het zefde fenomeen aan het licht gebracht als in de EU. Elites die aan een quasi geïdeologiseerd politiek programma vasthouden (in Bern en Zürich de negatieve verschijnselen van het bilaterale waarvoor geen oog is, in Brussel of Berlijn de onbeperkte vrijheid van verkeer onder het bewind van een ‚Europese’ regering).

De campagne van de SVP zat perfect in elkaar en toont opnieuw het talent van deze partij aan om basiswensen en basistendensen bij de bevolking succesvol te kanaliseren en op lange termijn door te zetten, zo bijvoorbeeld de strijd tegen Schengen/Dublin en het bestrijden van een institutioneel akkoord om het bilateralisme tussen de EU en Zwitserland te verstevigen.
In overeenstemming hiermee wordt het moeilijk voor de Bundesrat, die de laatste jaren eerder onzeker dan coherent gehandeld heeft, om met Brussel in een constructief onderhandelingsproces te stappen dat ook op binnenlandpolitiek vlak op een brede basis rust en een meerderheid kann halen. Met de beslissing van het volk als soeverein achter zich kan de SVP hameren op een snelle omzetting van het initiatief (normaal gezien heeft de Bundesrat drie jaar tijd), goed wetend dat een omzetting zonder toegevingen onvermijdelijk tot een breuk in de verdragen met de EU zal leiden.

De EU zelf zal geen geschenken geven, vooral wanneer ze voor haar eigen deur een precedent ziet, dat regionale bewegingen in Europa of in bepaalde landen zoals Groot-Brittannië of Polen een duwtje in de rug zou kunnen geven. In Duitsland weerklinkt de roep naar meer betrokkenheid van het volk altijd maar luider, in Frankrijk staan er verkiezingen voor de deur en de Oost-Europese landen zijn ook kritischer geworden. De elites in de natiestaten en in ‘Brussel’ kunnen en mogen geen ‚voorarrest’ toelaten. Ook de EU kan er geen belang bij hebben om de situatie te laten escaleren en Zwitserland kann zich geen totale oppositie veroorloven.

Gevolgen

In het Europabeleid is er nu een fase aangebroken waarin alles begint te gisten. In ieder geval zijn de kadervoorwaarden sinds de afgelopen vijf jaren dramatisch veranderd. De EU is weliswaar uitgebreid tot 28 lidstaten, maar bevindt zich in een duidelijk slechtere positie dan de VS met hun hoge schulden, India dat door inflatie geplaagd wordt of China dat voor reusachtige structurele hervormingen staat. Berlijn heeft dat begrepen, Parijs ondanks nationale weerspannigheden ook en zelfs Groot-Brittannië bewijst dat het hameren op een bijzondere plaats als eiland slechts zo lang functioneert als het koninkrijk ingebonden blijft in een geheel-Europees institutioneel kader. Wat staat er voor Zwitserland op het spel?
Het is mogelijk dat er meer staatsverdragen door het initiatief tegen de ‘massa-immigratie’ geraakt worden dan enkel het akkoord met de EU over het vrij verkeer van personen, namelijk ook het vrijhandelsakkoord (onder andere tussen Zwitserland en China) net zoals akkoorden over de uitwisseling van jonge professionals of studenten en onderzoekers. Op dit moment onderzoekt het Zwitserse ministerie van Justitie (EJPD) de overeenstemming van internationale verdragen met de nieuwe grondwettekst. Dat onderzoek zal tot juni duren. Over verdragen die niet in overeenstemming met de bepalingen van het initiatief zijn, moet binnen de drie jaar ‚opnieuw onderhandeld’ worden of er moeten ‚aanpassingen’ aan doorgevoerd worden, aldus een woordvoerder van het EJDP. Bepaalde vrijhandelsakkoorden zoals met China zouden stricto sensu niet meer ondertekend mogen worden.

Pragmatisme

‘Die Schweiz wäre nicht die Schweiz, wenn ihr Hang zum Pragmatismus nicht überwiegen würde. Was sind die Szenarien?’
Zwitserland zou Zwitserland niet zijn, als zijn neiging tot pragmatisme niet zou overwegen. Wat zijn de scenario’s?

(1) Als de Bundesrat een nieuwe grondwettekst voorstelt die het volk afwijst, zijn de bilaterale akkoorden gered en is het initiatief over de massa-immigratie door het volk zelf ontkracht. Daarmee zou een open conflict met de EU verhinderd, maar het probleem fundamenteel niet opgelost worden. Dit scenario is voor het moment onwaarschijnlijk.

(2) Bilaterale III: Zwitserland maakt een compromispaket met de EU waardoor die geen gezichtsverlies lijdt en een maximum aan ‘acquis commun’ behouden blijft. Daarbij horen eventueel nieuwe verdragen over vrij verkeer van personen, over institutionele kwesties evenals deelakkoorden over de markt voor de stroomvoorziening, luchtverkeer, vennootschapsbelasting of automatischegegevensuitwisseling. Het volk zou hierover van geval tot geval of over het gehele pakket stemmen. Dit scenario geldt voor het moment als heel moeilijk om te realiseren.

(3) Een zachte en stapsgewijze omzetting van het initiatief: parlementariërs van alle politieke gezindheden discuteren er voor het moment over hoe contingenten van buitenlanders telkens volgens sector en/of economische regio zo omgezet kunnen worden. De contingenten worden niet meer besloten door de federale overheid, maar door de kantonale parlementen om rekening te houden met de lokale economie en de problemen van de immigratie. Deze optie komt het meest overeen met het bekende Zwitserse pragmatisme. Vooral bij de niet-EU-burgers zouden de meeste beperkingen kunnen ingevoerd worden, waar Zwitserland niet gebonden is door staatsverdragen.

Daarom zou Brussel er goed aan doen Zwitserland niet onder druk te zetten, opdat het resultaat iedereen tevreden zou stellen. Zelfs vertegenwoordigers van de SVP doen inzake het initiatief water bij de wijn om conflicten met internationaal recht en een frontale aanval op de EU te vermijden.

Olivier Podevins is Fransman en werkt in Zwitserland in de IT-sector.

vertaald uit het Duits door Dirk Rochtus

Foto: © Reporters