Onze verdronken menselijkheid

Luckas Vander Taelen bezocht het bekende festival van documentairefilm in Amsterdam. Hij werd er aangegrepen door een film over hoe onderzoekers de identiteit van naamloze verdronkenen proberen te achterhalen.

De mens achter de verdronkene

Het Internationale Documentair Festival van Amsterdam (IDFA) levert elk jaar een indrukwekkende staalkaart van wat er over heel de wereld aan non-fictie film werd geproduceerd. Het was er als bezoeker in november 2019 niet altijd even gemakkelijk om een keuze te maken in het geweldige aanbod van 329 films.

Op mij maakte een Franse productie de meeste indruk : #387. Deze documentaire van de jonge Madeleine Leroyer vertelt het delicate werk dat een groep van forensische experten en onderzoekers minutieus verrichten om de identiteit te achterhalen van een grote groep vluchtelingen die verdronken voor de Italiaanse kust op 18 april 2015. Toen verging een boot met waarschijnlijk meer dan duizend Afrikaanse opvarenden waarvan op enkelen na niemand kon gered worden. Een vol jaar later werd de boot geborgen en naar een Italiaanse marinebasis gebracht. Daar begonnen experten aan hun pogingen om te achterhalen wie er gestorven was tijdens die dramatische overtocht.

‘I love you’

Zinkende sloepen en boten op de Middellandse Zee zijn helaas een banaliteit geworden, die zelfs het journaal niet meer halen. Daarom is het voor iedereen die wel eens cynisch reageert op een ‘nieuwe’ schipbreuk aanbevolen om #387 te zien. De film slaagt erin om door een koele observatie van het werk van toegewijde professionelen abstracte cijfers van slachtoffers om te zetten in menselijke verhalen die iedereen moeten raken, wars van elke overtuiging en ideologie.

Het nummer 387 verwijst naar een anoniem slachtoffer waar na een jaar onder water niet veel meer van overblijft dan wat beenderen, een zwarte vest en een portefeuille. Maar op het moment dat de forensisch onderzoeker met een pincet de doorweekte persoonlijke papieren en foto’s van familie onderzoekt, wordt het nummer een mens. De wetsdokter leest een brief voor, waarin 387 zijn liefde verklaart aan zijn achtergebleven vrouw en vol vertrouwen zegt dat hij haar zal laten weten als hij veilig en wel in Europa is aangekomen. Zijn laatste woorden, ‘I love you’, zijn niet aangetast door het zeewater. 387 heeft de brief nooit kunnen versturen; de Italiaanse kust werd zijn graf.

Werk van barmhartigheid

De Italiaanse ploeg probeert de namen te achterhalen van de vele slachtoffers om de Afrikaanse familie van hun overlijden op de hoogte te stellen. Als daarvoor te weinig elementen zijn, worden de doden begraven; een werk van barmhartigheid. Op kerkhoven worden aparte perken aangelegd, als voor onbekende soldaten van een oorlog zonder naam. Met hun nummers als enige aanwijzing; niemand zal ooit weten hoe ze heetten. Of er worden plaatsen gevonden in lege grafkelders, voor de resten van mensen die nooit zullen geïdentificeerd kunnen worden. Dat is immers alles behalve eenvoudig, omdat zelfs als er identiteitspapieren gevonden worden, die meestal vals zijn.

De onderzoekers weten dat de meeste opvarenden met nagemaakte paspoorten reisden, onder een naam die de hunne niet was. Omdat min of meer geweten is uit welke streek ze afkomstig waren, reist een medewerker van het Rode Kruis naar een dorp in Mali. Hij spreekt er met dorpelingen die hem vertellen wie er vertrokken was met de gedoemde boot. Het hele dorp zag vrolijke jonge mensen enthousiast vertrekken naar een nieuw leven. Er waren er meer dan 1200, schat iemand. De onderzoeker vraagt namen en details over hun kleding. Eén van hen droeg een zwarte jekker, net als #387. Maar dat is niet meer dan een povere aanzet tot mogelijke identificatie. Om het onderzoek verder te zetten worden er DNA-stalen genomen van familieleden.

Overleven met de doden

Een jonge researcher vertelt over haar motivatie: haar eigen grootvader werd door de maffia ontvoerd en nooit teruggevonden. Zij probeert nu op alle mogelijke manieren namen te geven aan doden om wie niemand hier lijkt te geven. Mede dank zij haar speurwerk wordt een overlevende teruggevonden in Duitsland, die wenend vertelt hoe hij anderen van zich af moest duwen om zich al zwemmend te redden. Elke nacht duiken die hallucinante beelden op in zijn nachtmerries. Zijn beschrijving van de ramp is hartverscheurend.

Het maakt niet uit hoe men de ongelukkige drenkelingen noemt: vluchtelingen, avonturiers, economische gelukzoekers. Het zijn in de allereerste plaats mensen. Een film als #387 drukt dit essentiële element in ons gezicht: dat we nooit, ook niet in deze polariserende tijden, onze menselijkheid mogen verliezen.