Pervers categorisch denken en spreken

Dat taal een belangrijk wapen is in politieke en ideologische strijd weten we natuurlijk al sinds de oudheid. Toch wil ik hier kort wat licht laten schijnen over een specifiek mechanisme van misleiding dat vandaag schering en inslag is, en dat we categorisch taalgebruik kunnen noemen. Meningen of handelingen die in vele opzichten zeer uiteenlopend zijn maar vanuit een zeer specifiek perspectief een gemeenschappelijk kenmerk hebben, worden steevast in één categorie ondergebracht en wel onder de noemer van het meest verwerpelijke uit die categorie. Vele termen voor verwerpelijke gedachten of gedragingen worden bewust overgedragen op andere gedachten en gedragingen om die als even erg te kunnen bestempelen en te eisen dat de strijd ertegen even hard wordt gevoerd.

Bij sommige voorbeelden is er nog een redelijk verband, zoals de uitbreiding van het begrip ‘geweld’ naar ‘psychisch geweld’, hoewel dat laatste dan zo ruim wordt gebruikt dat elke proportie wel zoek geraakt. Een evident voorbeeld is de term discriminatie, die het mogelijk maakt elk niet correct gemotiveerd onderscheid maken in dezelfde categorie van verwerpelijkheid te steken. Wanneer men een moord, foltering, geweldpleging, diefstal enzovoort niet meer in de eerste plaats zo noemt, maar in de eerste plaats bestempelt als racisme, seksisme, homofobie enzovoort, dan zegt men daarmee eigenlijk dat enerzijds een identieke daad als moord, foltering enzovoort met een ander oogmerk minder erg is, en anderzijds dat elke racistische, seksistische enzovoort gedraging tot dezelfde categorie behoort en dus in wezen even erg is als die moord.

Meer nog: het etiket wordt gebruikt opdat de toehoorder niet meer zou durven vragen wat er eigenlijk precies is gebeurd: de beschuldigde is veroordeeld nog voor men de feiten kent. Als iemand eenmaal ‘dader’ is (bijvoorbeeld pedofiel) en een andere ‘slachtoffer’, dan is daarmee blijkbaar alles gezegd en wordt het obsceen geacht om nog nuances te maken en niet alles op een hoopje te gooien. Want jawel, er zijn gradaties van geweld, gradaties van pedofilie, gradaties van homofobie, en het is pervers ze telkens onder één noemer te brengen, zoals het pervers is om de zogenaamde besnijdenis van meisjes met dezelfde term te benoemen als die van jongens. Die gradaties verwerpen als ‘relativering’ is niet minder categoriek dan de uitroep ‘fraude is fraude’ – of ‘misdrijf is misdrijf’ – en de stelling dat elk misdrijf even hard moet worden vervolgd. Zerotolerantie alom! Waarom niet ineens de doodstraf in plaats van een GAS-boete?

Vergelijkbaar misbruik is er ook te vinden met termen als nationalisme of (anti-)verlichting: al wie op minstens één punt een nationalistisch credo deelt, wordt op één lijn gesteld met de slechtste vertegenwoordiger van die categorie. En al wie ook maar op één punt afwijkt van een bepaalde definitie van verlichting is dus ontmaskerd als de antiverlichting in vlees en bloed.

En tot slot, eerlijk is eerlijk: het is ook misleidend om over ‘de’ monarchie en ‘de’ republiek te spreken, alsof het democratiegehalte van een staatsvorm in de eerste plaats daarvan afhangt. Laats ons dat categorisch denken bestrijden, zij het toch ook met nuance.