Nadat Queen Elisabeth van Engeland op 96-jarige leeftijd haar laatste adem uitblies, voltrok zich een perfect voorbereid theater, een geheel van rituelen dat de Engelsen ‘traditie’ noemen, en dat zich over heel de aardbol voortplantte, als een obligate treurzang. Al decennia lagen de in memoriams wereldwijd in alle redactionele schuiven van kranten en weekbladen klaar voor dit grote gebeuren. Regelmatig werden ze bijgewerkt en aangevuld, ook met de petites histoires van de grote Windsorfamilie: dit is smullen voor de media, die op dit moment de normale industrie van de boekskens helemaal de hoek induwen.

Bombaste retoriek

Alle wereldleiders, tot en met Vladimir Poetin, respecteren deze dans van de halfstokken, die haar apotheose zal krijgen in de begrafenisceremonie van volgende week, 19 september, nadat ze met de kist zowat heel het Verenigd Koninkrijk hebben afgedweild, met speciale aandacht voor het opstandige Schotland.

Maar wat betekent rouw eigenlijk in zo’n context? De condoléances en rouwregisters, het volk dat voor de camera de tranen de vrije loop laat, neen,  het is nog niet zoals in Noord-Korea, waar je een strafkamp invliegt als je niet hard genoeg weent bij het heengaan van de vereerde leider. Toch zijn er gelijkenissen. Dit gaat om mediageleide massahysterie, in een natie die geleidelijk aan evolueert naar de status van derdewereldland. Want dàt zit er achter de façade van traditie en stoffig fatsoen: een dystopische realiteit. Met een aan sneltempo proletariserende bevolking, openbare diensten die niet werken, een slecht verteerde Brexit, een leugenachtige paljas als premier die zich aan de macht vastklampte tot het zijn eigen partij te gortig werd, en Schotten die eruit willen stappen. Desondanks: heden alle Britten vereend in de onmetelijke droefheid.

Als republikein ben ik altijd enorm gefascineerd door dit soort collectieve erupties van rouwsentiment bij de dood van een monarch. De bombaste retoriek die daarmee gepaard gaat, leidt soms tot ronduit hilarische overdrijvingen, ook buiten de grenzen van het Verenigd Koninkrijk. Op de VRT worden alle registers opengetrokken, nieuwslezers krijgen de krop in de keel, altijd met de onderliggende gedachte dat ook België een koninkrijk is en zich verwant voelt in het verdriet. Sinds de dood van Koning Boudewijn weten we dat ook hier hysterische taferelen kunnen uitbreken, die altijd worden teruggekoppeld naar patriottistische grootspraak rond solidariteit, verbondenheid, tous ensemble. Een vorst die de meubelen moet redden, in een land dat quasi niet functioneert en op uiteenvallen staat. Is er een verband tussen die grootspraak en het verval?

Infantilisme

In De Standaard valt er een op zaterdagnacht geboren overpeinzing te lezen van Benno Barnard, die de queen als niets minder omschrijft dan ‘de belichaming van een formule die tijd en ruimte samenhoudt’. Hij vraagt zich af waarom haar dood ons zo ontroert. Sorry Benno, ik voel geen sikkepit ontroering, mis ik iets? Allicht, want mensen die ongevoelig blijven voor dit rouwmoment, zijn troosteloze psychopaten. Als ‘monaden’ zijn we namelijk aangewezen op dit door de hemel gezonden punt van licht en warmte dat de natie samenhoudt, zo niet dreigt de totale verkorzeling (‘De koningin symboliseerde het continuüm van de generaties en de cohesie tussen de monaden die wij zijn.’)

Wat betekent dat in Godsnaam, die ‘belichaming’ en dat ‘continuüm? Natuurlijk is de monarchie een mythe, maar geen onschuldige. De verbindingsretoriek rond de queen-mother suggereert een staatshoofd waarmee de onderdanen een infantiele band hebben, een relatie van psychische afhankelijkheid, waardoor het verlies quasi ondraaglijk wordt, maar ook therapeutisch werkt op het natiegevoel.

Dit infantilisme wordt ook bij ons zachtjes ingelepeld, als het gaat over de Belgische monarchie en de handelingen van Filip I. Niet van de ampleur van de queen-mother natuurlijk. Maar toch. Ook rond het tamelijk klunzig opererende Belgische staatshoofd wordt zorgvuldig een mythologie gecreëerd van Grote Verbinder in een multiculturele natie. De weldaden van de migratie, de cohabitatie met een sympathieke islamgemeenschap, de verbondenheid met de Europese instellingen… Filip straalt het allemaal uit en werpt zich op als propagandistisch icoon van het politieke status-quo. De monarchie is grotendeels ceremonieel, maar net dat maakt haar tot mythe van de bijenkoningin die boven het politieke gewoel staat.

Marie-Antoinette

js

Marie-Antoinette

In dat opzicht is de dood van de monarch een zegen en geeft hij een enorme boost aan vaderlandslievende gevoelens. In Freudiaanse zin zijn het restanten van infantiliteit: de burger wordt herleid tot een kind met kinderlijke emoties, die, vergeten we dat niet, voor het systeem handig zijn om kritische reflexen te dempen.

De rouw is het voorwerp van regie, mensen laten wenen is een kunst op zich. Tijdens een opera-opvoering van smartlapcomponist Puccini weet ik zo wanneer de zakdoeken zullen boven gehaald worden, vooral bij het vrouwelijk deel van het publiek. En een beetje ceremoniemeester weet in een begrafenisrede altijd een traan te ontlokken, zelfs bij de uitvaart van de meest grimmige vrek waar we geen familie van zijn.

Deze verwarring tussen sentiment en emotie, die overigens heel de entertainmentindustrie beheerst, pikken we van geen enkele politicus meer, waarom zouden we het tot staatsvorm verheffen. Juist: omdat mensen de alledaagse, grauwe realiteit van onbetaalbare gasfacturen willen ontvluchten. Monarchieën zijn niet alleen operette-achtige anachronismen, ze beletten een maatschappij ook om te groeien, zich op te werken tot een chemie van kritische individuen.

Daarom is de Res Publica het ideaalbeeld voor elke democratie. Frankrijk is en blijft een lichtend voorbeeld als het gaat over positieve emoties die rond het woord République hangen. In dat opzicht ben ik volstrekt gallofiel: relicten als Versailles, waar Marie-Antoinette ooit op suikerbergen skiede terwijl de bevolking verhongerde, hebben een functionele grandeur die stilzwijgend het monarchische verleden als ver-leden klasseert, voltooid verleden tijd of plus-que-parfait. De koningen zijn onthoofd, de burgermaatschappij is een feit, de paleizen werden musea. Dat er in Schotland hier en daar een awoert klinkt als de koninklijke lijkwagen passeert, is een voorbode van deze heilzame beeldenstorm.

Gezond conservatisme moet zich niet bezig houden met verkalkte symbolen of instituties, maar met waarden die duurzame ijkpunten vormen in een fluïde samenleving. Daarin staan -voor ondergetekende althans- verlichtingspioniers zoals Kant en Voltaire met stip bovenaan. Niet te vergeten Engelse filosofen als David Hume, John Locke en Adam Smith. Deze laatste was overigens een onvervalste Schot. Er beweegt wat onder de kilt, toch snel maar die kist terug naar Londen voor er ongelukken gebeuren. Freedom!