Het gebeurt niet elke dag dat magistraten en advocaten zij aan zij samen naar de rechtbank stappen. Bij het Grondwettelijk Hof startten ze een procedure op tegen een wet die, zoals het zelf benadrukken, onze democratische rechtsstaat dreigt te ondergraven.

Over welk gevaar ze ontwaren spraken we met een van de ‘trekkers’ van dit initiatief, Pierre Thiriar, raadsheer bij het hof van beroep in Antwerpen en verbonden aan de Universiteit Antwerpen. Thiriar wil uitdrukkelijk vermelden dat hij hier niemand vertegenwoordigt en enkel in eigen naam spreekt.

Bijna dertig jaar geleden vergeleek advocaat Bruno Schoenaerts de Belgische justitie in zijn veel besproken boek over het onderwerp als ‘een Kafkaiaanse nachtmerrie’. In 2023 krijgt men de indruk dat de tijd is blijven stilstaan…

Grondwettelijk Hof

Artikel 149 van de Grondwet luidt: ‘De terechtzittingen van de rechtbanken zijn openbaar, tenzij de openbaarheid gevaar oplevert voor de orde of de goede zeden; in dat geval wordt zulks door de rechtbank bij vonnis verklaard.’ De regel is duidelijk en brengt ons tot de essentie van een procedure bij het Grondwettelijk Hof.

Pierre Thiriar.

Pierre Thiriar: ‘Er is de theorie, de praktijk is genuanceerder. Sta me toe eerst even dit artikel te kaderen. Met deze openbaarheid wou de initiële Belgische grondwet verhinderen dat de rechtspraak achter gesloten deuren zou plaatsvinden. Het publiek moest kunnen volgen hoe een rechtszaak verliep, en dat geldt vandaag nog steeds. Onderdeel van deze openbaarheid is dat op het einde van een geding het vonnis ook wordt voorgelezen, maar dat is vandaag eerder de uitzondering dan de regel.’

‘De betrokken partijen en hun advocaten ontvangen natuurlijk die uitspraken. Nu wat zie je al jaren in de praktijk? Advocaten of magistraten spelen interessante vonnissen door aan pakweg juridische tijdschriften of academici. Met eerbare bedoelingen, laat dat duidelijk zijn. Deze kunnen dan – geanonimiseerd natuurlijk – gebruikt worden voor een bespreking, de aanleiding zijn voor een wetenschappelijke bijdrage of als didactisch materiaal voor studenten aangewend worden.’

‘Dat brengt me bij die wet die we aanvechten. Men stelt immers dat iedereen die beroepshalve meewerkt aan het voeden van een databank, wat deze praktijk van overmaken van vonnissen en arresten eigenlijk is, een strafrechtelijke overtreding begaat. Nu ben ik als magistraat gebonden aan de grondwet en de wet, daar bestaat geen twijfel over. Ik kan me dan ook geen overtredingen van diezelfde wet veroorloven. Mocht ik voortaan een van mijn arresten aan pakweg een bevriend professor bezorgen, zou dat betekenen dat ik strafrechtelijk vervolgd kan worden. Sterker: zelfs het melden van het bestaan ervan zou voortaan niet langer toegestaan zijn. De meeste arresten van het Hof van Cassatie zijn online raadpleegbaar. Maar zelfs dat zou voortaan niet langer toegelaten zijn.’

Digitalisering

Is het in deze tijden van digitalisering niet doenbaar deze rechterlijke uitspraken gewoonweg te bundelen en toegankelijk te maken?

‘Absoluut. Dat is ook ons punt, al vele jaren overigens. De buitenlandse voorbeelden in Frankrijk, Duitsland of Nederland tonen aan dat dit perfect werkbaar is. Er zijn zo’n vijftien landen binnen de Raad van Europa die over zo’n databank beschikken. Het gaat hier trouwens over een internationale verplichting voorgeschreven door de Europese Unie en Raad van Europa aan haar lidstaten.’

‘Vanuit een democratische bekommernis wil men zo de burger in staat stellen kennis te nemen van de rechtspraak in zijn land. Door vandaag niet over zo’n systeem te beschikken, schiet België tekort aan haar verplichtingen. Er werden in het verleden al initiatieven genomen om zoveel mogelijk rechtspraak te bundelen. Die ontstonden op het terrein en kenden hun beperkingen. Maar waarom hier niet op verder bouwen, eerder dan iets gloednieuws te willen oprichten, wat niet alleen zeer kostelijk zal zijn maar ook nog eens tijdrovend.’

Werkzaamheden

Er wordt aan gewerkt, hoort men dan…

‘Dat klopt, maar ik heb daar twee bedenkingen bij. Er is een openbare aanbesteding uitgeschreven, maar nu al weten we dat het een hele poos zal duren alvorens we een volledige en goed functionerende databank zullen hebben. Maar de wet die we bestrijden zou wel al van kracht zijn. Hierdoor creëer je dus een periode van rechtsonzekerheid die mogelijk zelfs jaren kan aanslepen.’

‘Een ander punt is de toegankelijkheid die gratis moet zijn. Daar hameren we erg op. Je hebt vandaag pakketten die toegang geven tot wetgeving, rechtspraak en rechtsleer, maar dat zijn commerciële producten bestemd voor juridische professionals. Die zijn betalend en daar is voor alle duidelijkheid niets mis mee. Wanneer we spreken over de openbaarheid van de rechtspraak, dan mag niet de minste drempel ingebouwd worden. Onze vrees is dat er bij dit project van centrale databank onvoldoende garanties geboden worden.’

Privacy

Zal deze openheid, transparantie en vrije toegankelijkheid geen risico’s creëren inzake privacy?

‘Het is van belang dat alle uitspraken geanonimiseerd, maar evenzeer ook “gepseudonimiseerd” worden. Wat bedoel ik hiermee? Dat partijen niet met naam en toenaam vermeld worden, is logisch. Maar het mag evenmin mogelijk zijn ze uit de weergave van de feiten alsnog te identificeren. Stel u een zaak over bijvoorbeeld een arts voor. Stel dat dit de enige arts is in een klein dorp, dan zal de loutere vermelding van die plek ervoor zorgen dat men precies weet over wie men het heeft. Is dat volledig sluitend? Nee, zo leren ons ook de buitenlandse voorbeelden. Maar het is een prijs die men moet durven betalen, want wat er tegenover staat is immers zoveel belangrijker.’

‘Weet u, in het Verenigd Koninkrijk gaat men hier veel verder in. Daar wordt alles vrijgegeven, inclusief de namen van de partijen, maar ook de namen van de rechters. Er is nog een ander element dat de voorbije jaren aan belang heeft gewonnen: justitie is voor steeds meer mensen een luxeproduct geworden. Het prijskaartje is voor velen een drempel. Door een goed zicht te hebben op eerdere rechtspraak, zal men beter zijn eigen positie kunnen inschatten.’

‘Openbare rechtspraak kan ook een middel zijn ten dienste van arbitrage of bij het zoeken van compromissen. Een exhaustieve en vrije toegankelijke database levert de rechtsstaat een reële meerwaarde op. En tot slot: het is ook een manier om de rechters zelf te controleren. Men hoort wel eens fulmineren op activistische rechters, vooral in politieke middens. Welnu, door alle rechtspraak gratis raadpleegbaar te maken kan men feit en fictie van elkaar scheiden.’