De strijd om Europa

Wie een recensie schrijft van een boek van een gevestigde geopolitiek opiniemaker moet een dikke huid hebben. In zijn boek De slag om Europa kijkt U-Leiden professor Rob de Wijk naar de opkomst van China, het optreden van Poetin, het verschuivende machtsevenwicht in de wereld en de optie voor Europa om zich als gelijke te meten met grootmachten China, Rusland en de VS. Maar De Wijk spreekt ook over ‘nuttige idioten’ en ‘naïevelingen die de Russische propaganda uitdragen’. Ik ben dus verwittigd. Maar ik kan terugvallen op de research voor mijn recente boek De Wereld na Trump en Merkel dat het werk van De Wijk deels overlapt.¹ En De Wijk en zijn lezerspubliek doen er goed aan om bronnen die hij te gemakkelijk afserveert toch nog eens serieus te bekijken.

Wereldorde met Chinese karakteristieken?

Het boek van De Wijk is voorzien van bronvermeldingen in de vorm van 298 eindnoten, en is vlot leesbaar. De auteur kijkt met argusogen naar het Belt and Road Initiative, het Chinese investeringsproject in infrastructuur op de route naar Europa. Net als andere analisten vreest hij dat de investeringen zullen leiden tot een te grote invloed van China in de deelnemende landen. Die vrees is gegrond. Maar de auteur overdrijft met opmerkingen als ‘Xi droomt van een wereldorde met Chinese karakteristieken’, ‘Poetin hoopt op een door China verzwakt Europa dat geen bedreiging meer voor Rusland vormt’, en ‘China wil een soort wingewest van Europa maken’. Dat het zich nog altijd ontwikkelende China via een landroute toegankelijke² afzetmarkten zoekt is legitiem. En bedreigt Europa nu Rusland, of is het andersom?

Sterk in het boek zijn opmerkingen als ‘de macht van Nederland was een afgeleide van die van de Britten en Amerikanen’, ‘Merkel kon compromissen smeden en rekening houden met de belangen van andere landen’ en ‘wij hebben ons nooit echt in de Chinese manier van denken willen verdiepen’. Maar de auteur is vooringenomen of zelfs abuis met: ‘Beijing richtte allereerst zijn pijlen op gemakkelijke prooien’, ‘het megalomane BRI-idee’, ‘China en Rusland willen zelf overheersen’, ‘Poetin zou maar wat graag de rol van wereldleider van Amerika overnemen’, ‘Ruslands ambities zijn groter dan zijn macht rechtvaardigt’, ‘Rusland bezet de Donbas in Oekraïne’, en ‘het gebruik van novitsjok duidde erop dat Rusland er wel achter moest zitten’.

Aberratie in de internationale politiek

De Wijk wijst op de manier waarop ‘de Russen en Chinezen’ militair optreden van het Westen zien. Hij analyseert die visie niet, maar volstaat met de vaststelling dat het verschil in opvattingen ertoe leidt ‘dat Oost en West elkaar niet begrijpen’. Dat is een gemiste kans. Politicoloog Tom Sauer (UAntwerpen) kruipt wel in de huid van rivalen. In 1945 werden Duitsland en Japan opgenomen in de internationale gemeenschap, maar toen de Sovjet-Unie implodeerde, gebeurde dat niet. Voor Sauer is het voortbestaan van de NAVO ‘een aberratie in de internationale politiek’. Toen die ideologische vijand van het toneel verdween, verloor de NAVO zijn legitimatie, aldus Sauer.³ Aanvankelijk werd Rusland een NAVO-partner, maar dat duurde tot 2014 toen het de Krim had ingelijfd.

Het relaas van De Wijk over de Krim, het neerhalen van vlucht MH17 boven Oost-Oekraïne en de incidenten rond de Skripals en Navalny, vergt nuancering. De annexatie volgde onvermijdelijk op de door het Westen georganiseerde coup die de Russische marinebasis op de Krim bedreigde. Voormalig Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger legt de oorzaak van de Oekraïnecrisis bij het Westen:⁴ de EU duwde een handelsakkoord door, is ondoordacht achter Oekraïne gaan staan en heeft geen oog gehad voor de historische context. Enkele maanden later kwamen de nooit écht opgehelderde dossiers van de MH17 en de Skripals die zouden zijn vergiftigd met novitsjok.

Navalny versus Assange

Wat er werkelijk is gebeurd met Navalny zal ook wel in nevelen gehuld blijven. Bij de oplossing van een misdaad wordt een vast scenario gevolgd: forensisch onderzoek, hoor en wederhoor, analyse van motieven, wederzijde inzage van de dossiers van verdediging en aanklager, en ten slotte publieke pleidooien voor de onafhankelijke rechter. In al de bovengenoemde dossiers zijn stappen overgeslagen. Van meet af aan kreeg Rusland of Poetin luidkeels de schuld. Wie bedenkt dat de internationale media zwijgen over het lot van WikiLeaks-oprichter Julian Assange, die tien jaar geleden Amerikaanse oorlogsmisdaden in Irak onthulde en dat moest bekopen met jaren van gedwongen opsluiting en ononderbroken intimidatie, kan alleen maar zuchten over de hypocrisie van de westerse leiders.⁵

Het harde optreden tegen Rusland is een westers fenomeen dat sinds het aantreden van Poetin in 1999 zichtbaar is, aangestuurd door Washington en Londen. Anders dan diens voorganger Boris Yeltsin laat Poetin zich niet door het Westen kneden. Dat lezen we ook op p. 234 van het boek van De Wijk: het Kremlin zal moeten erkennen dat goede relaties met de EU nodig zijn, maar het ‘lijkt er niet op dat een dergelijke koerswijziging mogelijk is onder Poetin.’ De Wijk toont zich hier geen groot diplomaat. Hij stelt zich niet de vraag of de EU zelf niet geheel of gedeeltelijk debet is aan die slechte relaties. De Wijk verwijst ook naar ‘het netwerk van burgerjournalisten Bellingcat’. Maar dat collectief is al geruime tijd geleden afdoende ontmaskerd als een propaganda-instrument van Westerse mogendheden.⁶

Het punt dat de auteur wil maken is dat de EU een supermacht is doordat het zijn productstandaarden kan opleggen. ‘Als leiders toegang tot de interne markt willen, dan moeten ze zich schikken.’ Maar is dat niet een dooddoener? In principe is het niet moeilijk om een bestaand product aan te passen aan Europese standaarden. Dat vergt een investering die snel is terugverdiend op een markt van 450 miljoen consumenten. De toegang tot die markt kan ook worden gebruikt om concessies af te dwingen op het gebied van mensenrechten, aldus De Wijk. Maar China en Rusland hebben het Westen al hypocrisie verweten: u maakt zich net zo goed schuldig aan schending van mensenrechten. Maakt de economische macht de EU tot een supermacht die zich kan meten met China, Rusland en de VS? Ik denk het niet.

Kan de EU zonder de NAVO?

De Wijk mag dan stellen dat ‘Europa zich niet aan die machtsstrijd kan onttrekken’, maar verzuimt te vermelden dat de EU via het NAVO-lidmaatschap, waarin de VS de lakens uitdeelt, met handen en voeten gebonden is aan de sterkste speler. De essentiële paragrafen⁷ in het verdrag van Lissabon luiden:

‘Het gemeenschappelijk veiligheids- en defensiebeleid is een integrerend deel van het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid … Het beleid van de Unie … laat het specifieke karakter van het veiligheids- en defensiebeleid van bepaalde lidstaten onverlet, eerbiedigt de uit het Noord-Atlantisch Verdrag voortvloeiende verplichtingen van bepaalde lidstaten die van oordeel zijn dat hun gemeenschappelijke defensie gestalte krijgt in de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, en is verenigbaar met het in dat kader vastgestelde gemeenschappelijk veiligheids- en defensiebeleid.’

Het Iran-dossier leert dat Europa zich niet kan verweren tegen Amerikaanse extraterritoriale sancties. Hoe wil de EU dan een uniforme eigen buitenlandse politiek voeren? Om dat mogelijk te maken moet het verdrag van Lissabon op de schop.⁸ En gegeven de verdeeldheid binnen de Unie is dat geen sinecure.

Op p. 349 suggereert De Wijk op basis van een ISSS-studie dat de kosten van een volledig onafhankelijk Europees leger niet meer te becijferen, lees ‘onbetaalbaar’, zijn en de EU dus maar beter blijft ‘schuilen onder de Amerikaanse veiligheidsparaplu’. Maar de ISSS-studie spreekt enkel over investeringen (die men afschrijft). In de marine zou $94-110 miljard moeten worden geïnvesteerd, in de landmacht $288-357 miljard, posten die elkaar ook deels overlappen.⁹ Dergelijke investeringen leiden ook tot terugverdieneffecten in de vorm van werkgelegenheid. De EU kan het dus zonder de NAVO doen. En als er zich werkelijk een grootschalige oorlog in Europa voordoet, dan gaat dat snel richting wereldoorlog en blijft de VS niet buiten schot.

Overleeft de euro?

Op p. 76 citeert de auteur de Amerikaanse econoom Paul Krugman: ‘de zuidelijke Europese landen moeten de lonen met 20% laten dalen om competitief te worden.’ Maar Krugman heeft het over prijsniveaus, en het feit dat de euro enkel kan overleven als de Europese Centrale Bank een veel expansionistischer beleid voert.¹⁰ Dat zeg ik ook in mijn boek: ‘Er moeten positieve signalen komen: schuldpooling, een symmetrischer macro-economisch beleid, een monetaire unie. Maar stappen naar politieke eenwording mogen geen verlies aan democratische legitimiteit impliceren. Een model waarin de Commissie teveel macht krijgt, moet worden verworpen. Drukt men zo’n traject toch door, dan kan men rekenen op grote conflicten in de eurozone, verzet van de Europese bevolking, en het uiteenspatten van de eurozone.’¹¹

De slag om Europa: Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen is een vlot leesbaar boek dat veel informatie aanreikt. Tegelijk is het een long read opiniestuk dat is geschreven vanuit westerse standpunten. Lezers vergelijken die standpunten best met die van andere auteurs.

_____

1 Lookman, Paul: ‘De wereld na Trump en Merkel’, in Geopolitiek in context, 24 maart 2021, https://geopolitiekincontext.wordpress.com/2021/03/24/de-wereld-na-trump-en-merkel/

2 Het Chinese Belt & Road-project is een logisch gevolg van de Amerikaanse dreiging om de maritieme handelsroutes van en naar China te blokkeren.

3 Teirlinck, Pieter: ‘”Het voortbestaan van de NAVO is een aberratie in de internationale politiek.” Interview met prof. Tom Sauer’, in Vrede, 28 december 2017, https://www.vrede.be/nieuws/het-voortbestaan-van-de-navo-een-aberratie-de-internationale-politiek-interview-met-prof-tom

4 Heilbrunn, Jacob: ‘The Interview: Henry Kissinger’, in The National Interest, 19 augustus 2015, https://nationalinterest.org/feature/the-interview-henry-kissinger-13615

5 Lookman, Paul, De wereld na Trump en Poetin: Geopolitiek in context, 2021, pp. 128-131

6 Lookman, Paul: ‘Hoe onze publieke radio de oorlogshetze tegen Syrië ondersteunt’, in Geopolitiek in perspectief, 6 juli 2017, https://geopolitiek-in-perspectief.blogspot.com/2017/07/hoe-onze-publieke-radio-de-oorlogshetze.html

7 http://www.europese-grondwet.nl/tekst/DEEL_I/TITEL_V/HOOFDSTUK_II/42.html

8 Laughland, John: ‘EU impotence against US sanctions on Iran expose bloc as bumbling old fool of international politics’, in RT, 7 augustrus 2018, https://www.rt.com/op-ed/435327-iran-eu-sanctions-response/

9 Barry, Ben et al.: ‘Defending Europe: scenario-based capability requirements for NATO’s European members’, in International Institute for Strategic Studies (ISSS), 10 mei 2019, https://www.iiss.org/blogs/research-paper/2019/05/defending-europe

10 Krugman, Paul: ‘Catastrophic Stability’, in The New York Times, 25 september 2011, https://krugman.blogs.nytimes.com/2011/09/25/catastrophic-stability/

11 Lookman, Paul, De wereld na Trump en Poetin: Geopolitiek in context, 2021, pp. 201-202