Dapper vlechtwerk, niet uitzichtloos

Over de precieze datum valt wellicht te twisten, maar algemeen wordt 1815 beschouwd als ‘geboortejaar’ van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Dat is nu tweehonderd jaar geleden, en dus aanleiding tot herdenking. 

Geen grootse feestelijkheden evenwel, eerder obligate en doorgaans nogal academische zittingen, waarbij de herdenkers plichtsgetrouw – en soms manifest tegen hun eigen dromen in – beklemtonen dat het niét de bedoeling is dat koninkrijk weer tot verenigd leven te wekken. Merkwaardig (en veeleer pijnlijk voor wie postuum nog met dat verenigd koninkrijk oploopt) is ook, dat zelfs de herdenking hoegenaamd niet parallel loopt in Noord en Zuid. Nederland viert 1814, België 1815. Om goede redenen, maar dat alléén al maakt wel duidelijk dat van een ‘innige vereeniging’, zoals gedroomd door Willem I, niet echt sprake kon of kan zijn. 

Maar het is evenzeer onjuist te beweren – zoals vaderlandslievende Belgen dat graag deden en doen – dat de eenmaking bij voorbaat en per definitie tot mislukking was gedoemd. Daarom is het goed dat naar aanleiding van die tweehonderdste verjaardag nogal wat wetenschappelijk werk wordt gepubliceerd waarin mogelijkheden en moeilijkheden nuchter worden ontleed en tegen elkaar afgewogen. Zodat ook duidelijk wordt dat de breuklijn tussen ‘Belgen’ en ‘Bataven’ slechts ten dele en kortstondig een beslissende rol heeft gespeeld, terwijl het aan andere, elkaar doorkruisende breuklijnen waarachtig niet ontbrak. 

Zo’n werk is ook de verzamelbundel die Frank Judo en Stijn van de Perre hebben gewijd aan de allereerste jaren van het Verenigd Koninkrijk. Op ongeveer alle terreinen van het leven moest toen – onder het waakzaam oog van de zegevierende grootmachten – een tot dusver onbestaand maatschappelijk en politiek bestel worden opgebouwd. Dat zoiets niet alleen een immense maar ook een erg delicate opgave was, komt duidelijk tot uiting in de twaalf wetenschappelijke opstellen in dit boek. Die opstellen verschillen nogal van elkaar, zowel qua lengte als qua leesbaarheid of aandacht voor details. En de keuze om bepaalde thema’s aan bod te brengen en andere niet, zal allicht wel te maken hebben gehad met de beschikbaarheid van voorafgaand wetenschappelijk onderzoek of terzake beslagen auteurs. In elk geval tonen ze haast alle aan dat het nieuwe bewind kreeg af te rekenen met een situatie die vééél complexer was dan een simpel conflict tussen Noord en Zuid. Aardig meegenomen is daarbij dat de heel uiteenlopende terreinen die worden bestreken nu eens niét beperkt blijven tot de traditionele politieke of administratieve aspecten. Het terugvorderen van geroofde kunstwerken, de zorg voor armen in het algemeen en oorlogsinvaliden in het bijzonder, het vervlechten van oude en nieuwe rechtsprincipes, herstel én modernisering van het hoger onderwijs … allemaal aspecten die met het ‘ware leven’ te maken hadden, en die de onderdanen van de (min of meer) nieuwe staat vermoedelijk meer boeiden dan bespiegelingen over staats-, dan wel natievorming. 

Ongetwijfeld zijn vanaf 1815 vele oprechte en zeer dikwijls goed onderbouwde inspanningen geleverd om de (min of meer) nieuwe staat tot een hecht amalgaam te maken. Maar staatsvorming is één ding, natievorming soms een heel ander. Dat spanningsveld is uiteindelijk een belangrijke struikelsteen gebleken voor het samenbrengen van zo verschillende gemeenschappen. 

Daarbij moet echter onvermijdelijk worden opgeworpen dat ‘natie’ juist vooral een begrip was uit de Franse Revolutie, terwijl het Congres van Wenen juist een zo grondig mogelijke terugkeer naar het ‘ancien régime’ nastreefde. En daarin telden slechts staten en vorsten; aan de bevolking werd uiteraard niet gevraagd bij wat voor staat ze wilde horen. Stel je voor, zo’n revolutionaire onzin ! Zelfs tweehonderd jaar later wordt Europa nog bestuurd door allerlei weldenkenden die gruwen bij de gedachte dat een natie bijvoorbeeld via een referendum zou uitmaken van welke staat ze wil deel uitmaken…