Ik heb bij Herfsttij – dé klassieker van Johan Huizinga – altijd een lomp boek voor ogen. Lomp in vorm, maar meesterlijk van inhoud en taal. Een taal die je het beste met een wakker hoofd leest, want Huizinga’s woordenschat is té rijk voor de moderne lezer. Sommigen noemen het verouderd, maar daar doe ik niet aan mee. Het is niet omdat volle begrippen als ‘morose trekken’ niet meer gangbaar zijn, dat je ze moet wegwimpelen als aftands. Je zoekt het als nieuwsgierige lezer gewoon op en je leert dat de auteur er ‘sombere trekken’ mee bedoelde. Meteen breid je je eigen woordenschat uit.

Nuttige vertalingen

De nieuwste uitgave van Herfsttij der Middeleeuwen pakt die vormelijke logheid aan. In het Engels, het Frans en het Duits bestaan er al een poos pocketversies van dit meesterwerk. Nu is er ook een in de oorspronkelijke taal, het Nederlands. Hierdoor vallen echter alle illustraties weg, en dat kan je betreuren. Anderzijds voorziet deze editie een vertaling van alle letterlijk geciteerde bronnen die Huizinga zijn lezers aanbiedt. Oorspronkelijk waren die afwezig, omdat de schrijver het beledigend vond voor het intellectuele niveau van zijn publiek. Maar het is gewoon handig en kan als compromis dienen voor het weglaten van de illustraties. Ik ben blij dat iemand voor mij zinnen vertaalde als ‘Quand on l’ eust regardé une espasse on le osta de là et fu pendus à un arbre. Velà le darraine fin de che Philippe d’Artevelde.’ Het bevordert het sowieso wat tragere leestempo dat een klassieker als deze veroorzaakt. Voor de duidelijkheid, de vertaling van het citaat luidt: ‘Toen men hem een poos bekeken had, bracht men hem weg, en hing hem op aan een boom. Ziedaar het uiteinde van die Filips van Artevelde’.

De ‘goede oude tijd’

Johan Huizinga’s beschrijving van de laat-middeleeuwse cultuur in de Nederlanden toont een heel erudiete en nostalgische man. Leonhard Huizinga, een van zijn kinderen, schreef ooit: ‘Hij schreef op de studeerkamer van het aloude buiten Toornvliet over een wereld van vijf eeuwen terug. (…) Ik zie mijzelf nog staan, triest starend over het al winterese achtergrasveld, angstig luisterend naar de van verre aanrollende dreun die keer op keer alle ruiten sinister deed rammelen. Dat was het geschutvuur van de verschrikkelijke slag van de Duitse legers van von Kluck tegen de Belgische IJzer-linie, die uit verre verten ook het neutrale Nederland in dat vreselijke jaar 1914 bereikte.’ Johan Huizinga sloot zich geestelijk op in de Bourgondische tijd, volgens Leonhard Huizinga een ‘goede oude tijd’.

Als een gids door een kunstwerk

Daardoor is de aanpak bij Herfsttij der Middeleeuwen verouderd. Huizinga hechtte veel belang aan de subjectieve waarneming van het verleden. Maar daarmee toonde hij zich vooral een schilderend schrijver. Huizinga gidst je door zijn schilderij van de middeleeuwse Lage Landen. Hij wijst je op allerlei details die je nog niet eerder zag en zoals een gids dat pleegt te doen, springt hij daarbij willekeurig van het ene detail naar het andere. Je kunt dit storend vinden, omdat de structuur van het werk gaandeweg zoek raakt. Maar je kunt je ook gewoon laten onderdompelen.

In het nawoord lees je terecht: ‘hij schreef voor de ontwikkelde lezer en hij schatte diens kennis van geschiedenis, kunst en literatuur hoog in. Enerzijds te hoog naar huidige maatstaven; anderzijds blijft Herfsttij juist door de rijkdom van vorm en inhoud een boek dat telkens bij herlezing weer verrast’.