Hoe een superieure samenleving blijven?

Patrick Loobuyck heeft een boek geschreven over waarheen het moet met onze multiculturele, superdiverse samenleving. Wie het debat volgt, kent de filosoof Loobuyck. Hij schrikt er niet voor terug om in discussies de goegemeente wakker te schoppen, hoewel hij dat zelf niet zo ziet. In zijn boek Samenleven met gezond verstand maak je kennis met zijn uitgangspunten.

Onderwijs

Het uitgangspunt van Loobuyck is onze liberale democratie, de mosterd haalt hij John Rawls. In de liberale democratie is behoefte aan een breed gedragen, overlappende consensus. Gedragen door elk onderdeel van die diverse samenleving. Loobuyck gelooft dat dat mogelijk is. Een belangrijke sleutel daartoe is onderwijs, school is de tempel van de liberale democratie. We moeten de basisprincipes van de liberale democratie aan elke nieuwe generatie opnieuw uitleggen. We kunnen pas vrij zijn en de ‘goede’ keuzes maken als we geïnformeerd zijn. Het klinkt een beetje als het ‘gevormd geweten’ in de theologie als voorwaarde voor een gewetensvolle beslissing.

Ik vrees dat hij de mogelijkheden van het onderwijs schromelijk overschat. Hoe maakbaar is een samenleving eigenlijk? Kan onderwijs altijd op tegen socialisering in een gezin, groep, familie, gemeenschap? Zal een deus ex-machina als LEF (Levensbeschouwing, Ethiek en Filosofie als leervak op school) echt dé mirakeloplossing blijken te zijn?

Arabisch

Een realist, zo ziet Loobuyck zichzelf: hij wil op zoek gaan naar realistische oplossing voor een samenleving die op zoek is naar zichzelf, op de dool is. Hij kiest niet voor gemakkelijkheidsoplossingen, veroordeelt niet. Loobuyck wil ‘de bange blanke man’ begrijpen, niet hautain afwijzen. Hij wil analyseren, debatteren en zo zoeken naar een oplossing, naar die overlappende consensus en hoe zo’n principe om te zetten in dagelijkse realiteit. Hoe respecteren we de diversiteit, en leven we samen zonder afstand te doen van de grondrechten in de liberale democratie?

Bij de lancering van Samenleven met gezond verstand haalde Loobuyck nog het nieuws met zijn pleidooi om ook lessen Arabisch te organiseren in onze scholen. Een mens zou er al snel een ‘weg met ons’-mentaliteit in zien. Maar dat is bij Loobuyck niet het geval. Hij zegt verder in het boek ‘Een staat mag en kan de nationale identiteit op een liberale manier bewaken en gepaste natievormende maatregelen nemen, ook wat betreft nieuwkomers.’ Maar dat wil niet zeggen dat de inspanning van een kant moet komen. Als er geen morele reden is voor een regel, dan moet een uitzondering kunnen.

De redenering achter die uitspraak over Arabisch op school is vrij simpel. Die lessen Arabisch helpen misschien in het zich beter thuis en welkom voelen op school en in de samenleving. Lessen Arabisch kunnen kunnen zo een hulp zijn bij integratie in onze samenleving én we zetten daarmee geen grondwaarden opzij. Zo wil Loobuyck ook omgaan met andere diversiteitsdiscussies. Halal eten bijvoorbeeld. Aanbieden als keuze kan volgens hem geen probleem zijn, zolang niet iedereen verplicht wordt halal te eten.

Diezelfde bovenstaande redenering houdt hij ook vol bij een discussie als de hoofddoek. Maar dat gaat eigenlijk voorbij aan een deel van de discussie. Volgens iemand als Sam van Rooy is die hoofddoek nu precies een schending van de grondrechten vrijheid en gelijkheid. Dan wordt het dragen van een hoofddoek wel een probleem in een liberale democratie. De consensus is niet altijd even overlappend.

Sluier van onwetendheid

Loobuyck neemt van een gedachte-experiment (p.69) gebaseerd op Rawls het idee over van een ‘sluier van onwetendheid’. Algemene principes moet je niet baseren op jezelf en je overtuiging, ze moeten voor iedereen gelden. Alsof je bij het verlaten van een kamer door een ‘transvervormer’ loopt die je zowel een lesbische moslima kan maken als een blanke hetero, rijk of arm. Met andere woorden, rechten moeten voor iedereen gelden. Een fijn gedachtenexperiment dat inderdaad een blik geeft op het belang van gelijkheid en wederkerigheid. Maar buiten het labo werkt, in de echte wereld dat natuurlijk niet zo. Niet elk mens is even rationeel, integendeel. Wie bijvoorbeeld overtuigd is van Gods Wet heeft geen boodschap aan een ‘sluier van onwetendheid’.

Europese Islam

In het boek wijdt Loobuyck een heel hoofdstuk aan de islam. Hij out zich als een islamrealist. Ik ben het wel eens met Loobuyck, en dus niet met een heleboel islamcritici, dat een Europese islam steun verdient en geen hoon. Wat die ‘Europese islam’ kan zijn ontleent Loobuyck bij Habermas (p 102-103) die een religie ziet functioneren in een (post)seculiere context als ‘reflectieve religie’. Een reflectieve religie erkent: godsdienst- en gewetensvrijheid , dat de politiek orde niet gebaseerd is op religieuze voorschriften en de autonomie van de wetenschap. Islamcritici zullen zeggen dat dit geen echte islam meer is. Dat kan. Maar het is als religie in het westen niet onmogelijk zo te evolueren. Er bestaan ook cultuurmoslims in het Westen. Het is evenwel geen natuurwet dat de islam langs dergelijke weg zal evolueren.

Leidcultuur

Opvallend in het boek is dat het woord leidcultuur niet valt. Dichter dan ‘Maatschappelijke cultuur’ lijkt de auteur niet te willen gaan. Loobuyck verdedigt wel de inburgering dat past perfect binnen zijn denkkader van opvoeden in de liberale democratie. Hij erkent ook het recht van de bestaande cultuur. ‘Een staat mag en kan de nationale identiteit op een liberale manier bewaken en gepaste natievormende maatregelen nemen, ook wat betreft nieuwkomers.’ In bepaalde middens zal hij zich daar niet populair mee maken. Maar anderzijds ‘Het doel van inburgering en integratie is niet dat nieuwkomers zich aan de Belgische waarden en normen aanpassen. Wel dat ze zich de maatschappelijke cultuur van dat land wat eigen kunnen maken, zodat ze daarin optimaal aan de slag kunnen gaan.’(p.216) Ze moeten de cultuur begrijpen, maar ze niet toepassen dan? Iedereen mag zichzelf zijn, niet met dezelfde normen en waarden, maar wel met een overlappende consensus. Het verschil lijkt me eerder semantisch.

Optimist

Loobuyck is een optimist, waarschijnlijk te zien als een morele plicht. Zijn boek straalt een aanstekelijk geloof uit in het einde van de geschiedenis. Het ademt voluntarisme. De hele wereld evolueert naar een liberale democratie zoals in het Westen, de overlappende consensus zal de wereld veroveren en dan worden we wakker in een heerlijke nieuwe wereld. Ik help het graag hopen, het zou de wereld er een pak eenvoudiger en veiliger op maken. Maar eerlijk? Ik vrees ervoor.

Als u zich na deze bespreking al ergert, jammer. Als u geen boek zoekt om gelijk te krijgen, is Samenleven met gezond verstand echt het lezen waard. Het overloopt mooi de pijnpunten en Loobuyck is genuanceerd, heel enerzijds-anderzijds. Samenleven met gezond verstand zet aan het denken, helpt om voor jezelf de grenzen te trekken en na te denken over die overlappende consensus en hoe overlappend die consensus is, kan zijn, moet zijn, kan worden,… een boek dat te denken geeft, wat wil een mens meer?

Afbeelding © Polis