Joden op drift

Als je denkt alles gelezen te hebben van Joseph Roth, komt daar Els Snick die zekerheid onderuit halen met de vertaling van Juden auf Wanderschaft. Zijn ‘jodenboek’, zoals Roth zijn eigen boek noemt in een brief aan zijn vriend en financiële steunbalk Stefan Zweig, verscheen in 1927 in Berlijn. Haast tien jaar later voegde hij er twee hoofdstukken aan toe en die versie, vertaald en met een voorwoord van Geert Mak, verscheen onlangs onder de titel Joden op drift bij de – zeker in Vlaanderen – onderschatte Uitgeverij Bas Lubberhuizen.

Strijder en speurder

Joseph Roth [1894-1939] was een Oostenrijks-Joodse schrijver en journalist, zo leert ons oom Google. De droge informatie van oompje wordt heerlijk gesausd door Els Snick, literair vertaalster en docente Duits aan de Gentse universiteit, het hoofdkwartier van de Verlichting in Vlaanderen.

De lezer die meer op zijn bord wil dan wat hetzelfde oompje weet over Els Snick, kan zelf wel een oordeel vellen over haar passie voor Roth. Met de gedrevenheid van een veldheer [v] wil zij dat deze auteur met een koningskroon niet vergeten wordt. Naast strijder de haute volée is zij ook literair speurder. Zij diept het marginale, minder bekende werk van Joseph Roth op, foto’s, documenten – plaatst ze in tijd en ruimte, ordent het allemaal netjes en weet elk nieuw resultaat uitgegeven te krijgen in fraaie boeken met heerlijke illustraties.

Geschilde geschiedenis

Door het werk van Els Snick, krijgt het werk van Joseph Roth een meerwaarde. Leren zijn romans al veel over het woelige Europa van de eerste helft van de twintigste eeuw, door de randinformatie en vertalingen van het werk achter de zijlijn, wordt de lezer misschien niet opgenomen in de vriendenkring van Roth, maar zit hij toch aan een tafeltje ernaast en hoort hij waarover de kring het heeft. De geschiedenis wordt door Els Snick geschild tot de lezer een helder beeld heeft van de vrucht. Te land, ter zee en in de lucht krijgt hij gekneusde plekken te zien van wat Europa politiek, sociaal en cultureel beroerde in en vlak vóór het interbellum.

De joodse humor

Els Snick publiceerde eerder – naast vertalingen van romans van Joseph Roth – beschouwende studies. Waar het me slecht gaat in mijn vaderland, Joseph Roth in Nederland en België, Hotelmens en Duitsland op het spoor. Met Joden op drift komt eindelijk het prachtige essay van de Oostenrijkse jood in de handel en gaat het op wandel. De joodse humor is beroemd en staat even hoog gequoteerd als de Engelse, maar rijdt op een ander spoor. De Engelse relativeert het eigen savoir-vivre zonder spot. Bij de joodse heb je die spot wel, tot op het bot. En net als Cyrano de Bergerac niet kan uitstaan dat iemand anders een grap maakt over zijn neus, maar er zelf bij elke gelegenheid de spot mee drijft, zo kunnen joden niet lachen met een joodse grap van een niet-jood, terwijl ze zelf hun eigen cultuur gebruiken als aandrijfmotor van de Westerse lachband. Het hele palet krijgen we te zien: van satirisch tot satanisch.

Joods antisemitisme

Joseph Roth schetst in Joden op drift een prachtig beeld van de jood als de eeuwige – politiek, economisch, cultureel gedwongen – zwerver, maar tevens hoe de jood, rijk of arm, dat soms aanvaardde, ja, dat antisemitisme vaak stimuleerde. De holocaust, die Roth niet heeft meegemaakt, is in de beginperiode zijdelings gestimuleerd door joodse notabelen, en wel uit eigenbelang. Roth wijst met een scherp gepunte vinger op de voorgeschiedenis ervan.

Een fragment ter staving: ‘In hun begrijpelijke streven het ofwel niet te willen zien ofwel te ontkennen, en in de tragische verblinding die in de plaats lijkt te zijn gekomen van het verloren of verwaterde geloof van hun vaderen en die ik het bijgeloof aan de vooruitgang noem, voelden de Duitse joden zich ondanks allerlei symptomen van antisemitisme Duitsers als alle andere; op religieuze feestdagen in het gunstigste geval joodse Duitsers. Velen onder hen waren helaas geneigd de naar Duitsland uitgeweken Oost-Europese joden verantwoordelijk te stellen voor de antisemitische instincten. Het feit dat ook joden antisemitische instincten kunnen hebben, wordt vaak over het hoofd gezien.’

Een schetsboek

Dat fragmentje is droge kost. Op z’n best is Joseph Roth als hij de luchtige toer opgaat. En ijl is dat luchtige meer dan eens. Wanneer hij de houding, de gevoelens van de joden uit het Oosten tussen WO I en WO II in Duitsland, in de Sovjet-Unie, in Oostenrijk aankaart. Als Galiciër van afkomst is hij daarvoor de ideale man. Zijn voorwoord is een pracht van een ouverture bij de uitdieping verder in het boek, al schrijft hijzelf dat hij een schetsboek schreef: ‘Dit boek is helaas niet in staat het probleem van de joden uit Oost-Europa met de omvattende diepgang te behandelen die het vereist en verdient. Het probeert alleen een beeld te schetsen van de mensen die dat probleem uitmaken en van de omstandigheden die het veroorzaken. Het behandelt slechts een aantal onderdelen van een enorme hoeveelheid stof die van een auteur, om haar in haar volledigheid te behandelen, een even lange zwerftocht zou vergen als een paar generaties Oost-Europese joden hebben meegemaakt.’

Luxezwerver 

Een schetsboek dus, maar een boek van 700 bladzijden met 7000 voetnoten zal minder gemakkelijk zijn weg naar het grote publiek vinden. Joseph Roth was er ook de man niet naar om zich terug te trekken in archieven en bibliotheken. Hij was een luxezwerver. Hij trok van hotel naar hotel en had hij geld betaalde hij zijn kamer, en had hij er geen dan kreeg hij een kamer op zolder en het onderste uit de kan en de pan. Dat rondtrekken maakt juist de kracht en de impact uit van Joden op drift. 

Quotes en mokerslagen

Wat valt er over dit boek nog te zeggen? Wat quotes en mokerslagen om de leeslust te bevorderen lijken me het beste. Hier gaan we.

‘De joden hebben geen “vaderland”, maar ieder land waar ze wonen en belastingen betalen verwacht dat ze zich als patriotten en helden gedragen en verwijt hen niet graag te sterven. In die situatie is het zionisme werkelijk nog de enige oplossing: als ze patriotten moeten zijn, dan zijn ze dat liever voor een eigen staat.’

‘Nationaliteit is een westers concept.’

‘Als hij [de jood gl] gegeten heeft en als de maaltijd hem gesmaakt heeft, is hij zelfs in staat bretellen te kopen, ook al verkoopt hij die zelf in zijn winkel.’

‘Ze sturen hem niet van Pontius naar Pilatus, ze sturen hem van de wachtkamer van Pontius naar de gesloten deur van Pilatus. Alle staatsdeuren blijven voor hem gesloten. Ze zijn slechts open te krijgen door middel van kantoorklerken. En als er iemand is die aan het terugsturen van mensen plezier beleeft, dan zijn het kantoorklerken.’

‘Je ondergaat de beledigingen en neemt de omwegen. Dan heb je de papieren.’

‘… en dat ons leven kort is, nog korter dan het leven van de olifanten, de krokodillen en de raven. Zelfs de papegaaien overleven ons.’

‘Ach, de gemene wereld denkt in de gebruikelijke, goedkope, versleten clichés.’

‘Wie dieren foltert wordt bestraft en wie mensen foltert krijgt een medaille.’

Extra genot

Een bijzonder leerrijk boek dus. Geen studieboek maar ook geen tussendoortje. Leest heel vlot – gefeliciteerd Els Snick met je vertaling – en het bezorgt de lezer een verlicht gevoel in het hoofd, zodat de keiharde waarheden die het bevat wel bijblijven, maar geen schuldgevoel opleveren. Voor extra genot zorgen de tekeningen van Paul van der Steen. Op het eerste gezicht zijn ze nuchter, maar wie de tijd neemt en ze nauwgezet bekijkt ziet er de muziek in van Gustav Mahler, de poëzie van Dorothy Parker en de films van Mel Brooks. Een paar worden gescand, uitvergroot en ingelijst. Krijgen een ereplaats in mijn bibliotheek.

Persoonlijk standpunt

Ik gun elke mens welstand en voorspoed, ook de joden, ook in België, maar wat de rechtse joden de Palestijnen aandoen, is walgelijk en de houding van het politieke Westen schandelijk. Een goede [joodse] vriend heeft als jongeling in de zesdaagse oorlog gevochten onder generaal Moshe Dayan. Ook hij vindt de huidige politiek een langzame wurging van de Palestijnse staat.

Maar dat standpunt houdt mij niet weg van de boeken van Joseph Roth en alles wat over hem verschijnt. Hij zit bij de Top Tien van de politieke literatoren van de twintigste eeuw.