Josep: een schreeuw om menselijkheid

Met Persepolis (2007) introduceerde de in Parijs wonende Iraanse Marjane Satrapi, samen met Vincent Paronnaud, een nieuw filmgenre: met animatiebeelden een belangrijke episode dan wel een pijnlijke ervaring uit iemands leven reconstrueren, als was het een documentaire. Het aangrijpende Persepolis was gebaseerd op de gelijknamige, autobiografische, vierdelige beeldroman waarin Satrapi vertelt van een meisje – zijzelf – dat opgroeit tijdens de Islamitische Revolutie in Iran. Haar verhaal begint in 1978 – eerst in relatieve vrijheid onder de Sjah, daarna na de Islamitische Revolutie alsmaar meer onderdrukt totdat het meisje door haar ouders naar Europa wordt gestuurd.

Een ander voorbeeld is het spannende Walz with Bashi (2008) waarin de Israëlische regisseur Ari Folman evoceert hoe een oud-soldaat na de inval in Libanon van het Israëlische leger begin de jaren 80 omgaat met trauma’s en schuldgevoelens. Folman had in deze oorlog meegevochten, maar had er nauwelijks herinneringen aan…

Extra dimensie

Another Day of Life van de Pool Damian Nenow voegde in 2019 aan het genre nog een extra dimensie toe door het animatiegedeelte te mixen met documentaire beelden van interviews met enkele protagonisten. De film, waaraan tien jaar lang was gewerkt – ook met Vlaamse inbreng – , is een adembenemend portret van Ryszard Kapuscinski, de legendarische, Poolse oorlogscorrespondent. Als enige buitenlandse journalist bracht hij destijds verslag uit van de burgeroorlog in Angola anno 1975. Op zijn helletocht – hallucinant wat hij allemaal meemaakt en ongelooflijk dat hij dat alles overleeft – onthulde hij bijvoorbeeld dat behalve Cubaanse soldaten ook het Zuid-Afrikaanse leger betrokken partij. Troepen van beide landen kwamen zo tegenover elkaar te staan.

Vrij recent is ook de animatiefilm in pasteltinten Les hirondelles de Kabul (2019) van het Franse duo Zabou Breitman & Eléa Gobbé-Mévellec, de evocatie van een pakkend liefdesverhaal van Zunaira & Mohsen, gesitueerd in de Afghaanse hoofdstad Kabul in de zomer van 1998 tijdens het terreurbewind van de Taliban. Een love story als een straaltje hoop in een wereld van meedogenloze repressie en  geweld?

Cartoonist

En nu is er dus Josep van Aurélien Froment alias Aurel, cartoonist voor Le Monde en Le Canard Enchainé. Zijn langspeelfilmdebuut, geselecteerd voor het voorbije filmfestival van Cannes en goed voor de César van beste animatiefilm 2020, is in de eerste plaats een hommage aan tekenaar/schilder Josep Bartoli (Barcelona °1910 – New York 1995). Bartoli was een van de bijna 500.000 Spanjaarden die na de val van Barcelona in januari 1939 – na drie jaar van burgeroorlog trok Franco de stad binnen, een bolwerk van het antifascistische verzet – hun land ontvluchtten

De oorlog bracht dictator Franco aan de macht. Behalve Catalaan was de communist Bartoli politiek commissaris voor de anarchistische POUM (Partido obrero de unificación marxista). Was hij in Spanje gebleven, dan zou hij wis en zeker voor het vuurpeloton zijn gesleurd. En dat terwijl Franco herhaaldelijk de vluchtelingen had gevraagd om terug te keren.

‘La Retirada’

In februari 1939 wordt Frankrijk dus overrompeld door honderdduizenden Spanjaarden die over de Pyreneeën zijn kunnen vluchten. Deze exodus staat bekend als ‘La Retirada’ (als ‘de terugtrekking’ te vertalen). Hopend op vrede komen dat amalgaam van anarchisten, communisten en republikeinen van de regen in de drop terecht. De Franse autoriteiten vinden er niks beters op dan alle vluchtelingen in concentratiekampen in het zuiden van Frankrijk op te sluiten. De omstandigheden zijn er onmenselijk. De gevluchte mensen moeten er hun eigen barakken bouwen en bij gebrek aan voedsel – o ironie – hun paarden opeten die hen veilig over de Pyreneeën hebben gebracht. Honderden sterven van ondervoeding, een tekort aan drinkwater en hygiëne, van ontbering. Bartoli verbleef in diverse kampen, van Collioure tot Agde, passerend via Riversaltes.

Frankrijk was op dat ogenblik een fragiele democratie, belaagd door het fascisme in de omringende landen Spanje, Italië en Duitsland. Het land zou later door Maarschalk Pétain, nochtans oorlogsheld van WO I, de collaboratie met nazi-Duitsland worden ingetrokken nadat het zich had overgegeven.

Vriendschap

Binnen dat grote historische, vergeten verhaal – Frankrijk schaamt zich over deze tragische episode – situeert Aurel een kleiner menselijk maar daarom niet minder belangwekkend verhaal van een vriendschap van twee antipoden, van Serge en Josep. Aanleiding is een ingekaderde tekening die schijnbaar achteloos in de woonkamer tegen de muur hangt van een oude man op zijn sterfbed. Deze man heet Serge, is oud-gendarme en een van de bewakers van het kamp waar Bartoli gevangen zat.

De kampbewoners werden zeer denigrerend behandeld, zowel fysiek als psychisch. Voortdurend werden ze uitgescholden voor ‘Espingouin’, ‘Espagnol de merde’ en ‘sale rouge’. De Franse autoriteiten  zien de communisten als een bedreiging voor de sociale orde. De vluchtelingen vertegenwoordigen alles wat Frankrijk toen haatte: armoede en een armzalig voorkomen wat Bartoli in de film doet verzuchten: ‘Zelfs de honden waren bang van ons!’ En over de gendarmes uit hij zich zeer bitter: : ‘En zij moeten ons tegen het fascisme beschermen!’ Maar al staat er een prikkeldraad tussen beiden, toch zal er een hechte vriendschapsband openbloeien tussen de gendarme en tekenaar Josep wanneer Serge hem een potlood en enkele bladen papier aanreikt zodat Josep kan (op)tekenen wat er rond hem heen in het kamp gebeurt.

Valentin

Josep begint met de stokoude, doodzieke Serge die even het gezelschap krijgt van zijn bazige dochter en zijn kleinzoon Valentin die om de verveling te doden een tekening maakt die Serge wel weet te waarderen. Wat hem ertoe brengt zijn levensverhaal te vertellen en in het bijzonder de betekenis van die ene tekening (van Josep Bartoli dus) aan de muur: een tekening met zwart potlood op een gewoon blad papier van een man die in het kamp aan het sterven is. Deze stervende man was de beste vriend van Josep die in het concentratiekamp van uitputting was gestorven, en er in een anoniem graf werd begraven, zonder kruis, want hij was een anarchist.

Het is deze tekening die zoveel losmaakt dat het een ideaal startpunt is voor deze prachtige filmvertelling. Josep, een Spaans-Frans-Vlaamse coproductie, is niet alleen een verhaal van lijden en vernederingen maar vooral ook van de wil(skracht) om te (over)leven… Josep Bartoli komt dankzij Serge zijn lief op het spoor, zal naar Mexico emigreren, waar hij een tijdlang een relatie heeft met de bekende artieste Frida Kahlo. En later naar New York waar hij vriend wordt van kleppers zoals de schilders Rothko, Pollock en De Kooning…

Ode

Josep is een magnifieke hommage aan het tekentalent van Josep Bartoli, ingebed in een groter verhaal, een tragische episode uit de geschiedenis van Frankrijk. En een mooi eerbetoon aan de poëtische en visuele expressiekracht van de tekenkunst.

Omdat Josep meer dan een verhaal vertelt, heeft Aurel uiteraard verschillende tekenstijlen aangewend. De tekeningen van de hoofdvertelling doen wat denken aan de naïeve tekenstijl van onze Raoul Servais terwijl de sublieme tekeningen van Josep Bartoli zelf veeleer schetsen zijn.

Behalve een schreeuw om menselijkheid is Josep ook een enige filmbelevenis.