Oorlog en terpentijn

Oorlog en Terpentijn van Stefan Hertmans voorstellen is waarschijnlijk niet meer nodig. Ondertussen zijn er enkel in Vlaanderen al zo’n 100 000 verkocht en het is in de media ruim besproken. Het verhaal van de schriftjes waarin de grootvader van Stefan Hertmans, Urbain Martien, op latere leeftijd zijn (oorlogs-)memoires schreef en die door de schrijver werden omgezet in een boek, zijn bekend. Het spreekt ook tot de verbeelding. Kijk maar eens rond hoeveel lang verborgen en door de familie in stilte gekoesterde  oorlogsdagboeken er dezer dagen worden uitgegeven, Lannoo heeft er zelfs een (mooie) reeks over lopen. Mooi uitgegeven vaak voorziet van foto’s en in- en uitleiding, situering … Maar aan het succes van Hertmans kunnen ze niet tippen? Waarom niet?

Context

Het succes is misschien te danken aan het feit dat Hertmans’ boek een roman is. Een geromantiseerd verhaal. Oorlog en Terpentijn valt uiteen in drie stukken. Grootvader komt (herwerkt door de schrijver) aan het woord in deel twee. Hertmans zelf neemt deel een en twee voor zijn rekening. Hij doet dat heel knap, het boek zit gewoon goed in elkaar. Herinneringen van de auteur aan zijn grootvader, gemengd met scènes uit zijn leven vandaag. Hij neemt de lezer mee naar het Gent, Vlaanderen uit de vooroorlogse periode en daarna het interbellum en daarna. Een beeld van een arm stedelijk, katholiek Vlaanderen dat doorheen twee wereldoorlogen sterk verandert. Hertmans vertelt met liefde over zijn voorgeslacht, maar weet de afstand te bewaren. Schijnbaar achteloos kruidt hij dat met anekdotes uit het leven van zijn grootvader. Maar in deel twee, de hertaalde schriftjes van zijn grootvader en toch wel de kern van het boek, blijken die argeloze details nodig om het verhaal goed te kunnen volgen.

Wat Hertmans doet, is het verhaal van zijn grootvader in een bredere context plaatsen. De man was niet enkel een overlever van de Groote Oorlog, hij had ook zijn armoedige kindertijd overleefd en andere tegenslagen in het leven al dan niet verwerkt. Oorlog en Terpentijn is meer dan een oorlogsroman. Het is een boek over een generatie. Een generatie jonge mensen die crepeerden in de modder terwijl ze een gezin zouden moeten uitbouwen. Het is het verhaal van de botsing van de tijden. Urbain Martien met zijn militaire moraal van voor de oorlog, botst op een wereld die de zijne niet is, die hij niet begrijpt, waar hij zijn leven lang mee worstelt. Maar het boek is ook een zoektocht naar de man achter de schrijver van de schriftjes. Wie was grootvader echt? Hertmans weet het zo te schrijven dat de laatste puzzelstukjes pas echt op het einde in elkaar vallen. Het boek is ronduit knap geconstrueerd.

Ja het leest vlot, maar een doorsnee roman kan je dit niet noemen. Het verhaal, de plot is niet de kern. Het verhaal van Grootvader is maar een aspect van het boek, de zoektocht van de kleinzoon naar wie zijn grootvader echt was, speelt een even grote rol. Heel mooi wordt die zoektocht opgehangen aan verhalen en voorwerpen, foto’s en schilderijen (sommige in het boek opgenomen). Grootvader schilderde, maar pas op latere leeftijd vat de kleinzoon de betekenis van verhalen en ook van de schilderijen van zijn grootvader.

Vlaams

Hertmans is geen flamingant, en toch schrijft hij ook over de Vlaamse gevoelens van zijn grootvader, die na de oorlog trouw ter IJzerbedevaart toog. Maar om nu te zeggen dat dit een groot deel van het boek in beslag neemt? Neen, maar het is er, zoals het er ook aan het front was. Een combinatie van militaire kafkaiaanse regeldrift en Vlamingenhaat doet Urbain Martien in zijn boek besluiten: ‘Maar vanaf die dag is de fut eruit, het geloof vooral. De minachting van de Franstalige officieren, de openlijke vernedering en benadeling van de Vlaamse soldaten, het is steeds ondragelijker naarmate het offer aan mensenlevens groter wordt.’ (p. 256)

Hertmans moet wel de drang gevold hebben om zelf ook positie in te nemen, kwestie van zich naar zijn weldenkende vrienden te verantwoorden voor zijn grootvader die naar de IJzerbedevaart ging? ‘Welk een frisse mobiliserende kracht moet er toen nog van de IJzerbedevaart zijn uitgegaan in het licht van de humanistische gestemde Vlaamse Beweging van de ouderwetse volksverheffing, zo anders dan het door neonazi’s geplaagde gebeuren uit de jaren tachtig, of de jaargangen waarin het schorremorrie van het toenmalige Vlaams Blok de sfeer kwam verpesten, omdat de pacifistische boodschap van de oud-strijders “te links” was naar hun smaak.’ (p. 285). Hertmans is volgens mijn bescheiden mening geen expert in de geschiedenis van de IJzerbedevaart, wel in de perceptie ervan. Maar één zo’n zinnetje doet mij niet besluiten het boek maar weg te leggen.

Oorlog en Terpentijn raakt een gevoelige snaar: wat beleefden onze voorouders daar achter de IJzer? En hoe beleefden ze die oorlog de rest van hun leven? Hertmans heeft die vragen, dankzij de handgeschreven memoires van zijn grootvader, uitgewerkt tot een prachtig boek. Die 100 000 hebben zich niet vergist.