Wereldoorlog en waarden

Een zonnige week in het vorige najaar bracht me naar de Ieperse Lakenhallen en het ‘In Flanders Fields Museum’, waar ik het boek Slaapwandelaars heb gekocht. Nu, enkele maanden, later ben ik doorheen de turf van meer dan 500 bladzijden. Ondanks de lengte van het boek, blijft het boek van cover tot cover de moeite waard. 

Mythen voor de bijl

Christopher Clark heeft zich de moeite getroost om een enorme hoeveelheid diplomatische verslagen, persoonlijke memoires, dagboeken, kranten, interviews, communiqués etc. uit de vooroorlogse jaren te analyseren. Het resultaat is een monumentale analyse van de oorzaken achter de Eerste Wereldoorlog, waarbij Clark een brede horizon aanneemt; van de Europese belangen in China en het Midden-Oosten, van de Bosporus tot België legt Clark het geopolitieke schaakspel van de Europese mogendheden bloot. Hierbij weet hij zich zeer goed een weg te banen doorheen het web van tendentieuze interpretaties, opzettelijke stiltes en regelrechte leugens die de hoofdrolspelers in de aanloop van de Eerste Wereldoorlog hebben gebruikt om hun persoonlijke verantwoordelijkheid in het drama van het uitbreken van de oorlog te verbloemen. Clark heeft daarom ook een fundamentele bijdrage geleverd aan het historisch debat rond de Eerste Wereldoorlog door enkele hardnekkige mythes te ontkrachten –ik geef hier enkele frappante voorbeelden. 

In tegenstelling tot wat velen denken was de Habsburgse Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije niet zoals haar Ottomaanse collega ten dode opgeschreven. De Habsburgers wisten door een politiek van trage maar zekere compromissen en hervormingen hun multi-etnisch rijk om te vormen tot iets wat had kunnen uitgroeien tot een soort mini-Europa – de Habsburgers waren België eeuwen voor op gebied van taalpolitiek! Door echter zelf te geloven in deze mythe van hun eigen einde hebben de Habsburgers een politiek van kordaatheid en ultimatums aangenomen … die dan ook de aanleiding heeft gegeven voor hun eigen einde in 14-18.

In tegenstelling tot wat velen denken was de Eerste Wereldoorlog geen product van Duitse agressie; Duitsland heeft tot de laatste dagen van de crisis in juli 1914 geloofd in een beperkt conflict tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië. Clark analyseert treffend hoe de escalatie van het conflict voornamelijk het gevolg was van Frans-Russische alliantie en diens agressieve houding; Frankrijk heeft met de grootste oorlogslening in de geschiedenis van de financiële wereld (!) Rusland bewapend en Rusland heeft Duitsland verrast door voor die laatste (!) te mobiliseren.

Onzekere wereld – Onzekere mannen

Slaapwandelaars biedt daarenboven een beklijvende analyse van de radertjes in de grote Europese politieke klok wier mechanisme tilt sloeg in juli 1914. Hierbij legt Clark de nadruk op het principe van onzekerheid; in de hybride politieke systemen in het Europa van het begin van de 20e eeuw waren er verschillende machtsfactoren, zoals de vorst, het corps diplomatique, de legerleiding, de pers, de ministeries van Buitenlandse Zaken … die het proces van politieke besluitvorming beïnvloedden. Deze verschillende machtsinstellingen concurreerden constant om de beslissingsmacht met als resultaat dat de elke mogendheid steeds moest nagaan wiens intenties van belang waren. Iedereen keek naar iedereen, niemand wist iets van iemand, de achterdocht was algemeen.

De eigenheid achter de politieke besluitvorming zorgde er voor dat op enkele noodlottige momenten beslissingen van enorm belang in de handen van een kleine groep individuen lag. Het is de kracht van Clarks boek dat hij de grote horizon van de geopolitiek met het microniveau van het individu verzoent. Hij besteedt namelijk ook voldoende aandacht aan het persoonlijke leven van enkele hoofdrolspelers en de invloed die persoonlijke demonen van machthebbers op de besluitvorming had. Deze psychologische aanpak levert tevens pareltjes van literaire portretten op – Clark is, naast een goed historicus, ook een goed stilist. De Duitse keizer Wilhelm II leren we kennen als een puberale fantast die de Duitse diplomaten meermaals beschaamde door op officiële gelegenheden te beginnen over wilde annexatieplannen. Hoe groter het risico van de oorlog echter werd, hoe meer Wilhelm zich liet kennen als een doorgewinterd pacifist – tijdens de julicrisis stuurde de Duitse politieke top Wilhelm bijvoorbeeld op cruise om de handen vrij te hebben. We zien een Oostenrijks veldmaarschalk Conrad Von Hötzendorf krijgshaftige pleidooien geven voor een preventieve oorlog om weg te vluchten van zijn onzekere liefdesleven. We zien de ondoorgrondelijke premier van Servië, Nikola Pašić, die met zijn ambiguïteit de Oostenrijkers en de hele wereld op het verkeerde been zet – na het ontvangen van het Oostenrijkse ultimatum moest de hele regering Pašić smeken om terug te keren naar Belgrado, gezien de premier de gewoonte had belangrijke crisissen te overleven door op vakantie te gaan.      

Teleurstelling

De grootste kracht van het boek schuilt in het feit dat Clark bij elke gebeurtenis, bij elke provocatie en bij elke beslissing aantoont dat het altijd anders had kunnen lopen. In tegenstelling tot de Tweede Wereldoorlog, die omwille van ideologie en revanchisme eerder een logische en onvermijdelijke oorlog was, laat Clarke zien dat de omvang van de Eerste Wereldoorlog in grote mate berust op een rampzalige opeenstapeling van toevalligheden. Wat was er gebeurd als de Oostenrijkse diplomaten de cryptische Servische waarschuwingen voor het op handen zijnde moordcomplot wel hadden begrepen? Wat was er gebeurd als Tsaar Nicolas II wel voet bij stuk had gehouden en de Russische mobilisatie toch had afgelast na een telegram van zijn geliefde neef Wilhelm II? Clark lijkt zozeer een geschiedenis van de onwaarschijnlijkheid van de Eerste Wereldoorlog te schrijven dat de lezer schrikt bij het bevrijdende en fatale zinnetje ‘Duitsland verklaart Rusland de oorlog op 1 augustus 1914’. 

De implicaties van Clarkes monumentale werk voor de geschiedenis van modern Europa zijn fundamenteel: de Europese moderniteit, postmoderniteit en culturele leegte van vandaag zijn voornamelijk een reactie op de normen en waarden van Europa van voor 1914 zogenaamd omdat deze normen en waarden noodzakelijk geleid hebben tot de catastrofe van de Eerste Wereldoorlog. Clark maakt korte metten met deze fatalistische redenering. De cocktail van imperialisme, nationalisme en kapitalisme had niet noodzakelijk moeten leiden tot de apocalyps van modern Europa. Clarks werk levert de nodige historiografische premissen voor een nieuw conservatisme; wij moeten het Europa van voor 1914 niet onvoorwaardelijk verwerpen, maar mogen, met de nodige teleurstelling, terugkeren naar onze wortels.