JavaScript is required for this website to work.
post

Rusland wordt wellicht nooit op het gerechtelijk matje geroepen

Machteloosheid van VN en internationale politieke onwil

Wannes Bok7/10/2022Leestijd 4 minuten
Secretaris-generaal António Guterres.

Secretaris-generaal António Guterres.

foto © Reporters

Juridisch gezien kan de VN de Russische invasie niet stoppen: ze kan lidstaten niet verplichten in te grijpen en er is politieke onwil.

Aangeboden door de abonnees van Doorbraak

Dit gratis artikel wordt u aangeboden door onze betalende abonnees. Als abonnee kan u ook alle plus-artikelen lezen. Doorbreek de bubbel vanaf €4.99/maand.

Ik neem ook een abonnement

Als de Oekraïne-oorlog morgen eindigt, kan de internationale gemeenschap Rusland dan aansprakelijk stellen? Kan zij de Russen dwingen verantwoordelijkheid te nemen voor hun daden, of blijven de slachtoffers alleen achter?

Rusland is een soevereine, internationaal erkende staat. Dat zorgt er in principe voor dat geen enkele andere staat de Russische beer kan dwingen om verantwoordelijkheid te nemen voor zijn daden in Oekraïne, al klopt dat niet helemaal. Er loopt op dit moment een rechtszaak (hierna: ‘genocidezaak’) tegen Rusland voor het Internationaal Gerechtshof (IGH), het hoogste gerechtelijke orgaan van de Verenigde Naties.

Dat Hof heeft rechtsmacht (de macht om geschillen te beslechten) over de VN-lidstaten, waaronder Rusland. In deze rechtszaak heeft het Hof al voorlopige maatregelen uitgesproken. Daarbij inbegrepen is de verplichting voor Rusland om de militaire operaties in Oekraïne een onmiddellijke halt toe te roepen.

Tegelijkertijd werd in maart een onderzoek gestart door een van de aanklagers van het Internationaal Strafhof (ISH) naar mogelijke oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid en genocide in Oekraïne. Oekraïne legde een verklaring af, waarbij het de rechtsmacht van het Hof met betrekking tot de zaak Oekraïne-Rusland erkent. Het grote probleem is dat het Internationaal Strafhof geen veroordelingen in absentia velt. Zolang Poetin en de zijnen niet in Den Haag verschijnen, zal het Hof haar rechtsmacht met andere woorden niet kunnen uitoefenen.

Genocidezaak

De genocidezaak die nu loopt voor het IGH, gaat over de interpretatie van het Genocideverdrag. Rusland probeert haar invasie in Oekraïne immers te rechtvaardigen door zich op dat verdrag te beroepen. De Russische kopstukken beschuldigen Oekraïne van genocide in de Donbas-regio en zij lezen in het Genocideverdrag een grond om daartegen in te grijpen.

Oekraïne weerlegt deze beschuldigingen uiteraard, en vraagt het Internationaal Gerechtshof om hierover te oordelen. Het Hof zal zich in deze zaak niet alleen moeten buigen over de Russische beschuldigingen, maar ook over de draagwijdte van de bepalingen van het Verdrag. Opvallend veel staten beroepen zich in deze rechtszaak trouwens op hun recht om te interveniëren in het geschil. De wijze waarop het Verdrag geïnterpreteerd wordt is namelijk ook voor hen van belang.

Niet alles koek en ei na veroordeling door ISH of IGH

Het probleem met internationaal recht is dat het soevereine staten zijn die dat recht vormen en moeten naleven. Het Hof kan dan wel uitspraken doen en – zoals het nu gedaan heeft – voorlopige maatregelen nemen, maar de uitvoering van die opgelegde maatregelen is afhankelijk van Rusland.

Hetzelfde geldt voor de afdwinging van de tenuitvoerlegging van een eindvonnis. Als het IGH Rusland in de toekomst veroordeelt voor haar acties in Oekraïne, dan zullen we voor de uitvoering van de sancties die aan die veroordeling verbonden zijn enorm afhankelijk zijn van de goodwill van Rusland zelf.

Het enige wat Oekraïne bij weigering van Rusland om verantwoordelijkheid te nemen voor haar daden kan doen is een nieuwe rechtszaak aanspannen. Wel kan Oekraïne de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties vragen om de tenuitvoerlegging van vonnissen af te dwingen. Echter, als permanent lid van deze Veiligheidsraad heeft Rusland een vetorecht dat zij bij zulke vraag zeer waarschijnlijk zal uitoefenen.

Veiligheidsraad

Stel dat de Russen hun vetorecht in de Veiligheidsraad toch niet uitoefenen, en dat de Russische vertegenwoordiger zich bijvoorbeeld onthoudt tijdens de stemming over een beslissing om in te grijpen, dan zal de Veiligheidsraad eerst op zoek gaan naar vreedzame oplossingen. Zij hanteert immers een soort van ‘draaiboek’, waarbij ze begint met de meest vreedzame oplossing om zo in uiterste nood op te bouwen naar militaire interventie.

Er is daarnaast ook nog de ‘Uniting for Peace-resolutie’, die bepaalt dat wanneer de werking van de Veiligheidsraad geblokkeerd wordt, de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de bevoegdheid heeft om in te grijpen, maar de Algemene Vergadering kan de VN-lidstaten niet verplichten om in te grijpen. Zij heeft slechts een ‘aanbevelingsbevoegdheid’, die trouwens een stuk minder verregaand is dan die van de Veiligheidsraad.

Daarbovenop verhindert de politieke (on)wil een drastisch ingrijpen in de oorlogssituatie. Politici willen niet ingrijpen omwille van de gevolgen die daarmee gepaard kunnen gaan. De nucleaire dreiging die van Rusland uitgaat kunnen we zeker niet licht nemen.

Ad hoc-tribunalen

Na de Tweede Wereldoorlog werden zogeheten ‘ad hoc-tribunalen’ opgericht. Dat waren internationale tijdelijke tribunalen, specifiek ontworpen om de oorlogsgeschillen te beslechten. Dergelijke tribunalen zouden ook vandaag nuttig kunnen zijn, afhankelijk van hoe die concreet samengesteld worden en welk mandaat zij krijgen. De neutraliteit van het orgaan is in zo’n geval cruciaal. Het gevaar van ‘victor’s justice’ is sterk op de voorgrond gekomen sinds het Neurenbergtribunaal, dat de nazi’s berechtte na de Tweede Wereldoorlog maar de misdaden die door de geallieerden gepleegd waren, negeerde.

De later opgerichte Joegoslavië- en Rwandatribunalen daarentegen, kregen wel de status van onafhankelijke instanties. Hierbij valt dan weer op te merken dat in de processen enorm veel VN-budget kroop. Ondanks het belang van gerechtigheid stelt zich — zeker in het licht van het zeer beperkte aantal uiteindelijke veroordelingen — de vraag of we dat geld niet beter kunnen investeren in bijvoorbeeld de wederopbouw van de samenleving of slachtofferhulp.

Uiteindelijke prognose

Het is enorm teleurstellend, maar op juridisch vlak kan de internationale gemeenschap héél erg weinig doen tegen de Russische invasie. Om juridisch effectief te kunnen zijn, zullen we moeten wachten tot de verantwoordelijken zich buiten het Russisch grondgebied begeven om ze vervolgens op te pakken, uit te leveren en te berechten. Voor het overige is het hopen op een interne verandering in Rusland door een regimewijziging.

Dat wil echter niet zeggen dat we op andere vlakken geen stappen kunnen ondernemen om de nasleep van de oorlog zo goed als mogelijk op te vangen. Dat kunnen we op dit moment al doen door als internationale gemeenschap in te zetten op bewijsgaring. Niet louter met het oog op een later proces, maar ook met het oog op het vastleggen van de waarheid. Nadien zal het voornamelijk aankomen op blijvende steun aan de hand van verschillende vormen van overgangsjustitie. Dit wil zeggen: financiële en materiële hulp bij het heropbouwen van de Oekraïense samenleving, het herenigen van uiteengedreven families en vooral een blijvende solidariteitszin.

Wannes is eindredacteur en journalist. Hij werkt sinds 2021 mee aan Doorbraak.

Meer van Wannes Bok

Vuist wil maar een ding. Het leven voelen, in plaats van het te ondergaan. De tijd dringt. Maar de werkelijkheid slaat onverbiddelijk terug. Daan Escher scoort met een geweldig Faust-verhaal.

Commentaren en reacties