Dinsdag 5 september hield Ivan Krastev, een in Wenen docerende Bulgaarse politicoloog, de Marchantlezing in Utrecht. Krastev is gespecialiseerd in internationale verhoudingen. In 2019 werd hij bekend in het Nederlandse taalgebied door de vertaling van zijn boek Falend licht. Daarin legde hij uit waarom de Oost-Europese landen, na de val van de Berlijnse Muur in 1989, niet automatisch het West-Europese maatschappijmodel omhelsden.

Hij hield de lezing in het Engels. De titel laat zich vertalen als ‘De wereld in duigen: hoe Ruslands oorlog in Oekraïne Europa herschept’. De Russische inval van 2022 (Krastev merkte op dat de oorlog al in 2014 begon, met de inname van de Krim) maakte een einde aan de Europese illusie dat economische betrekkingen vrede garandeerden.

Russisch ressentiment

Krastev was verbaasd dat West-Europeanen zo lang geloofden dat Poetin geen oorlog zou beginnen. Poetin koestert geschiedkundig betwistbare opvattingen over het verleden, maar als het om de toekomst ging, deed hij altijd wat hij aankondigde.

Na het verdwijnen van het communisme was het Westen, in ieder geval West-Europa, ervan overtuigd het ‘einde van de geschiedenis’ te belichamen, het maatschappijmodel dat alle landen wilden en zouden aannemen. Een gevolg: westerlingen verdiepten zich niet meer in andere landen.

Het ressentiment dat Russen voelden over het verlies van hun grootmachtsstatus, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie december 1991, hadden de West-Europeanen kunnen opmerken: als ze maar simpelweg hadden gevraagd hoe Russen tegen dingen aankeken. Dit ressentiment bestond al vóór Poetin president werd.

Dekolonisatie

Wat is de belangrijkste gebeurtenis van de twintigste eeuw? Volgens het Westen is dat de Koude oorlog, zegt Krastev, volgens de rest van de wereld de dekolonisatie. Tijdens de Koude Oorlog zag het Westen zich als beschermer van de vrijheid. In het proces van kolonisatie en dekolonisatie waren westerse landen de onderdrukkers. Mede daarom doen niet-westerse landen niet mee aan de sancties tegen Rusland. Het discours van vrijheid en democratie tegenover totalitaire onderdrukking overtuigt hen niet.

Krastev merkte op dat Oost-Europeanen vinden dat zij ook gekoloniseerd werden, door de Habsburgers en na de Tweede Wereldoorlog door Rusland. Maar buiten Europa overtuigt dat niemand.

Toekomstverwachting

In de twintigste eeuw was de Sovjet-Unie een communistische macht. Karl Marx stelde dat er een lijn in de geschiedenis zat, die onvermijdelijk leidde naar een wereldwijde dictatuur van het proletariaat. De communisten hadden de geschiedenis aan hun kant.

Los van de vraag of het door Poetin voorgestane nationalisme dezelfde zingevende kracht heeft als indertijd het communisme, zit hij met een praktisch probleem: demografie. Poetin leidt een land met een vergrijzende en krimpende bevolking. Om een voorbeeld te geven: bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie had Rusland bijna 149 miljoen inwoners. In 2020 waren het er minder dan 142 miljoen.

De Sovjet-Unie kon het zich veroorloven geduldig te zijn, overtuigd met de dag sterker te worden. Poetin leidt een land dat met de dag zwakker wordt. Dan handel je anders.

Corona versnelde de bevolkingsdaling: een oversterfte van een miljoen mensen. In dat licht wordt het historische essay van Poetin uit 2021, waarin hij stelde dat Oekraïne geen land was maar deel van Rusland, begrijpelijk. Oekraïne had in 2020 bijna 44 miljoen inwoners — Russische bevolkingskrimp ineens omgezet in groei.

Onveranderlijke identiteit

In West-Europa werd nationale identiteit minder belangrijk. Voor Poetin is het essentieel, en onveranderlijk. De inwoners van Oekraïne kunnen volgens hem niet ‘kiezen’ tussen het Westen of Rusland. Het zijn Russen, zelfs al denken ze van niet.

In dat opzicht zijn de westerse ideeën over gender bedreigend. Als zelfs geslacht en geaardheid individuele keuzes zijn, wordt nationaliteit dat helemaal.

De Europese Unie is een supranationale organisatie, die nationale identiteit achterhaald vindt. In West-Europese landen wordt het traditionele gezin steeds minder vanzelfsprekend. Alles wat voor Poetin belangrijk is, wordt in West-Europa beschouwd als iets uit het verleden.

Poetins invloed

Vanuit dat oogpunt is de verwachting dat Rusland zich zou ontwikkelen tot een West-Europese liberale democratie inderdaad naïef geweest. Net als de aanname dat Rusland haar economische belangen niet op het spel zou zetten door een oorlog te beginnen. Wat voor West-Europa belangrijk is, is dat niet voor Poetin, en andersom.

In anderhalf jaar tijd heeft Poetin Europa meer beïnvloed dan Europa Rusland de dertig jaar daarvoor. In 2003 vonden we het nog belachelijk dat de Amerikanen met het leger Irak binnentrokken. Nu verhogen alle EU-landen hun defensie-uitgaven.