Staatsgreep of schijnvertoning in Turkije?

De Turkse republiek heeft haar ontstaan te danken aan de legerofficier Mustafa Kemal. De bijnaam Kemal of ‘de volmaakte’ kreeg hij in de cadettenschool. In november 1922 werd het sultanaat officieel afgeschaft en de laatste sultan verbannen. Mustafa Kemal was toen Veldmaarschalk. Uiteindelijk werd hij president van de nieuwe republiek en kreeg hij de erenaam Atatürk of Vader der Turken. Zijn republiek was een lekenstaat naar Westers model met het leger als garant. Het tegengestelde dus van de streng soennitische islamstaat waar Erdogan voor staat. De officieel nog steeds vereerde Atatürk moet zich in zijn graf omdraaien. Erdogan doet er namelijk alles aan om te komen tot een louter op de sharia gegrondveste soennitische islamstaat.

Alle niet soennitische moslims beschouwt hij als te verdelgen ketters. Niet-moslims zijn uiteraard helemaal niet van tel. Het Erdogan-regime lijkt dus sterk op het IS –kalifaat en dat is dan ook zijn grote rivaal. Daarbij komt nog zijn haat tegen de Koerden die grotendeels soennieten zijn, maar geen etnische Turken en die bovendien een eigen staat willen. Opmerkelijk is dat precies die Koerdische Peshmerga-strijders tegen IS de grootste successen behalen.

Het leger, garant van de lekenstaat

Als garant van de lekenstaat pleegde het leger met succes staatsgrepen in 1960, 1971, 1980 en 1997. In 2016, bijna twintig jaar later, zou het dat, naar verluidt, nog eens hebben willen overdoen, maar faalde het. Het optreden van de rebellen was dan ook haast amateuristisch te noemen. Naar verluidt had een van hun jagers het vliegtuig waarin Erdogan zat in het vizier en had het dat zonder meer kunnen neerhalen. Het gebeurde echter niet. Waarom? Het verloop van de vermeende staatsgreep roept vele vragen op.

Schijnvertoning?

Volgens Erdogans rivaal Fethulla Gülen ging het niet om een staatsgreep, maar om een schijnvertoning met als doel de president alleenheerser te maken. Hij kon aldus immers twee machtsfactoren uitschakelen: het leger dat grotendeels nog steeds voorstander is van de lekenstaat en een tot dusver onafhankelijke rechtsmacht. Ondertussen zijn al ruim 60 000 mensen opgepakt of ontslagen: generaals en veldmaarschalken, officieren, soldaten, universiteitsrectors, professoren, academici, leraars, perslui en ambtenaren. Velen waren benoemd toen Erdogan en Gülen nog samenwerkten en dat alleen volstond om ze van landverraad te beschuldigen.

Edogan misbruikte het dramatische gebeuren om zich te laten legitimeren door de volksmassa in binnen- en buitenland op te roepen hem op straat te steunen. Di is hem wonderwel gelukt. Op 21 juli bevestigde Erdogan dat hij eerlang het parlement zal vragen een wet aan te nemen die de doodstraf terug invoert. Tevens kondigde hij een maandenlange noodtoestand af waardoor hij voortaan zowat alles kan doen wat hem invalt. Het parlement heeft daarin toegestemd.
In Turkije is Erdogan dus nu almachtig. Het is nog maar de vraag of hij voldoende bekwame jaknikkers met enige ervaring vindt om de leemte rondom hem te vullen. Op langere termijn kan dit misschien zijn macht ondergraven. Wat hij zichzelf nu al heeft aangedaan is dat Turkije zowat met de hele wereld overhoop ligt.

Fethulla Gülen

Erdogans rivaal Fethullah Gülen is een invloedrijke Turkse islamitische denker en geleerde. Momenteel verblijft hij in ballingschap in de Verenigde Staten. Turkije heeft zijn uitlevering gevraagd, president Obama heeft daarover al met Erdogan getelefoneerd. Of dat iets heeft opgeleverd is vooralsnog een raadsel.

Gülen was ooit een soennitisch imam, maar predikt al lang niet meer. Internationaal wordt hij gezien als een moslimintellectueel die overal ter wereld sociale en educatieve initiatieven op gang heeft gebracht. Hij is de geestelijk vader van de Gülenbeweging die tot wereldvrede wil bijdragen. In Turkije ontving hij vooraanstaande Turkse en andere leiders, zoals de Vaticaanse ambassadeur in Turkije, de patriarch van de Turkse orthodoxe gemeenschap, de patriarch van de Turkse Armeense gemeenschap, de hoofdrabbi van de joodse gemeenschap en vele vooraanstaande journalisten, columnisten, televisiepersoonlijkheden en filmsterren. In Vaticaanstad ontmoette hij Paus Johannes Paulus II en John 0’Connor, de inmiddels overleden aartsbisschop in New York.

Gülen en zijn beweging hebben enige tijd Erdogan gesteund omwille van diens beloftes voor meer democratie en rechten van religieuze minderheden. Op grond van de vele door Erdogan getroffen en door Gülen afgekeurde maatregelen kwam in december 2013 een einde aan die steun. Gülen voelde zich dan in Turkije niet meer veilig en kreeg asiel in de Verenigde Staten, waar hij nog steeds verblijft.

Reacties

Rusland

Poetin heef zijn Turkse ambtgenoot gefeliciteerd. Hij wil uiteraard vermijden dat zijn eigen leger op gelijkaardige ideeën komt als hun Turkse collega’s, als er al een coup is geweest. Of hij is opgezet met een Turkse president die zowat evenveel macht heeft als hijzelf is nog maar de vraag. Rusland is immers steeds de beschermer geweest van de orthodoxen in Turkije. Iets wat Erdogan beslist niet wil. Het brengt Moskou dus in een moeilijk parket.

VS

President Obama wil vóór het einde van zijn ambtstermijn nog iets sensationeel verrichten door ISIS uit te schakelen of tenminste sterk te verzwakken. Daarvoor heeft hij Turkije nodig als vliegbasis voor zijn bombardementen op de IS-stellingen. Zo niet zou dat ook wel eens noodlottig kunnen worden voor de kans van de Democratische presidentskandidate Hillary Clinton, die volgens de net afgelopen Republikeinse conventie al in de gevangenis zou moeten zitten wegens tal van fatale beslissingen als voormalig Buitenlandminister, om niet te spreken van haar onverantwoordelijk e-mail-gebruik toen.
In tegenstelling tot de EU die op 21 juli de reactie van Erdogan onaanvaardbaar vond, oordeelde Washington dat die wel door de beugel kan en blijft het Turkije als loyale NAVO-partner beschouwen.

NAVO

Al op 16 juli heeft de secretaris-generaal van de NAVO, Jens Stoltenberg, op de staatsgreep in Turkije gereageerd. Hij maande aan tot kalmte en riep op om respect te tonen voor de democratische instellingen van Turkije en zijn grondwet. Stoltenberg kan natuurlijk de VS als belangrijkste NAVO -bondgenoot niet tegen het hoofd stoten.

EU

Volgens Federica Mogherini, de Hoge Vertegenwoordiger van de EU voor Buitenlandsbeleid, konden aanvankelijk de onderhandelingen over het Turks lidmaatschap gewoon doorgaan tenzij Erdogan de doodstraf invoert.

Op een bijeenkomst waar ook de Amerikaanse Buitenlandminister aan deelnam, had de Oostenrijkse EU-commissaris voor Uitbreiding er nochtans op gewezen dat de reactie van Erdogan na de vermeende coup er alle schijn van had lang voordien te zijn voorbereid en dat de lijsten van de uit te schakelen personen al geruime tijd klaarlagen.

Op 21 juli verklaarde Erdogan in een vraaggesprek met de televisiezender ‘al Jazeera’ dat hij in het parlement een wetsvoorstel zal indienen om de doodstraf terug in te voeren ook als dat de Turkse toetreding tot de EU in gevaar brengt. Dezelfde dag volgde dan eindelijk een EU-verklaring namens alle lidstaten waarin het optreden van Erdogan onaanvaardbaar wordt genoemd. De EU onderstreept dat iedereen recht heeft op een eerlijk proces en de strikte naleving van de mensenrechten. Verder luidde het dat de voorlopige opschorting van de Europese Mensenrechtenconventie slechts kan met inachtneming van alle op dit gebied geldende regels. De Buitenlandministers van verschillende lidstaten spraken zich in gelijkaardige of nog scherpere bewoordingen uit.

Amnesty International (AI)

Ook Amnesty International riep de Turkse machthebbers op om niet terug te grijpen naar de doodstraf. Voor Andrew Gardner, de Turkije-specialist van AI, volstond het dat de rechtsstaat bleef gelden. Hij vond wel dat Turkijes hardhandig optreden tegen dissidenten moest achterwege laten. De feiten hebben hem al lang achterhaald.

België

a. Vlaanderen

De oproep van Erdogan tot de massa om hem op straat te steunen is ook in Vlaanderen gehoord. Vlaams minister-president Geert Bourgeois heeft de Turken aangemaand Turkse binnenlandse kwesties niet naar hier te importeren. Een lid van de Turkse ambassade in Brussel heeft de Turken in dit land dan net wel aangezet om ‘hun’ president op straat te steunen met alle daarmee gepaard gaande spijtige gevolgen, vooral in Limburg. Bourgeois heeft die ongehoorde politieke inmenging zijdens een ambassade in haar gastland, al scherp veroordeeld en de ambassadeur om excuses gevraagd. Die is op zijn eis ingegaan en de minister-president heeft zijn excuses aanvaard.

b. Federaal

Vrijwel onmiddellijk na de gewelddadige gebeurtenissen verspreidde de federale regering een persmededeling die veel geleek op deze van de meeste overige landen. België steunt ‘de democratische instellingen’ (sic) in Turkije, verheugt zich dat de poging tot staatsgreep is mislukt en roept alle partijen op om de rechtsstaat te respecteren en om de betrekkingen van Turkije met de EU niet te hinderen. Daarna gaf de regering lange tijd geen kik, al gingen de reacties van Erdogan alle perken te buiten.

Op woensdag 20 juli schoot zij eindelijk wakker en noemde premier Michel in de Kamer het optreden van Erdogan een ‘onaanvaardbare autoritaire ontsporing’. Als eerste stap heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken de Turkse ambassadeur ontboden en op basis daarvan zal de regering bekijken welk gevolg ze moet geven aan de uitspraken van het betrokken ambassadelid. De premier benadrukte dat er initiatieven zijn genomen om te voorkomen dat de situatie in Turkije naar ons land zou worden geëxporteerd.

Duitsland

Wil Angela Merkel politiek overleven, dan moet de migrantentoevloed beperkt blijven. Erdogan heeft echter de sleutel in handen om naar eigen believen de massale toestroom in toom te houden of te stoppen, maar ook om die weer op gang te brengen. Dankzij Merkel werd immers in oktober 2015 het ongelukkig migratieakkoord tussen de EU en Turkije gesloten waardoor de unie nog afhankelijker werd van Turkije.

Slotsom

Al was het vast niet zo bedoeld, Erdogan heeft voor zover nodig bewezen dat Turkije geen Europees land is. De onderhandelingen omtrent de Turkse toetreding tot de EU moeten derhalve gewoon worden stopgezet, doodstraf of niet. Het is overigens niet zeker dat Erdogan zelf nog het lidmaatschap van de unie beoogt. Hij vindt in elk geval dat de zij zich niet met de binnenlandse politiek in Turkije mag bemoeien. Belangrijker nog is hoe Europa en vooral dan de EU moet omgaan met een Turkse vijfde colonne. Erdogan heeft trouwens al openlijk gedreigd Turken in Duitsland op te roepen om niet voor Merkel te stemmen.

Nederland heeft in 2004 een grondig onderzoek gevoerd en wil op grond daarvan de dubbele nationaliteit verbieden. Den Haag is er zich evenwel van bewust dat dit niet volstaat en streeft naar ‘gedeeld burgerschap’ waarvan de afstand van de oude nationaliteit wel deel van uitmaakt, maar niet alles oplost. De toen bevoegde minister was duidelijk: ‘kiezen voor Nederland bij naturalisatie, is ook kiezen voor de Nederlandse samenleving’. De regering had ook oog voor het godsdienstonderricht. Imams, zo luidde het, komen veelal uit het buitenland en hebben een te geringe betrokkenheid bij de Nederlandse maatschappij. Wij en gans Europa kunnen daar nog wat van leren en er beter dringend wat aan doen.

Foto: © Reporters