Verbetering wantoestanden in overvolle gevangenissen nog niet voor morgen

Dat België te weinig gevangenissen heeft, blijkt uit verschillende Europese veroordelingen, klachten van gevangenisdirecteurs en uiteraard vooral uit de mensonterende omstandigheden waarin veel veroordeelden moeten leven. Hoewel de overheid zich van het kwaad bewust is, volgt verandering slechts met mondjesmaat. Waar zit het probleem nu juist? 

Er staan vandaag 37 gevangenissen op het Belgische grondgebied. De gevangenissen worden beheerd door het directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen. Volgens de federale overheid dienen ze om ‘straffen op een correcte, veilige en menselijke manier uit te voeren én om gedetineerden te helpen bij hun voorbereiding op hun terugkeer naar de samenleving’. Nobele doelen, dat zeker, maar in de praktijk blijken die lang niet altijd te worden verwezenlijkt.

Mensonterende toestanden

Vorige winter, ergens midden in december, oordeelde een rechter dat een Nederlandse verdachte niet overgeplaatst kon worden naar een Belgische penitentiaire instelling. Het was niet de eerste keer dat een dergelijk vonnis viel, want eerder beslisten twee andere Nederlandse magistraten iets soortgelijks. Nochtans is een overplaatsing van een verdachte naar een andere gevangenis in de meeste gevallen slechts een formaliteit. Het is een simpele handeling die enkel in zeer beperkte gevallen wordt geweigerd.

De reden voor die opmerkelijke beslissing? De Belgische gevangenissen zitten overvol, en er nog iemand bijproppen zou leiden tot ‘mensonterende omstandigheden’. De magistraten ondersteunden hun beslissing met een verwijzing naar een rapport van het anti-foltercomité (CPT) over het Belgische gevangeniswezen. Dat document hamerde op onder meer de overbevolking en de verschrikkelijke toiletomgeving. Daar komt bij dat sommige gevangenen tot 23 uur per dag in hun cel opgesloten zitten, enzovoort.

Gevangenisdirecteurs klagen zelf

Het probleem situeert zich niet louter extern, ook de gevangenisdirecteurs zelf zijn zich van de schrijnende toestand bewust. Niet minder dan zeventig directeurs uitten hun ontevredenheid in een open brief. Ze schreven onder meer dat ze ‘elke dag gedwongen worden om de mensenrechten te schenden’.

Ook cijfers maken het probleem pijnlijk duidelijk. ‘11.076 mensen zaten vast in Belgische gevangenissen, terwijl er voor slechts 9.738 mensen plaats is. Na een lang conflict met de vakbonden is bovendien afgesproken dat het aantal gedetineerden onder de 10.000 moest blijven’, aldus de VRT. ‘Volgens het rapport van het CPT is daardoor een recordaantal gevangen gedwongen om op matrassen op de vloer te slapen, vlak naast de toiletten.’

Dat er problemen zijn, staat dus als een paal boven water. En toch verkondigt de Belgische overheid het volgende: ‘De FOD Justitie investeert meer en meer in een diverse strafuitvoering. Dat betekent meer detentie op maat, waarbij de penitentiaire omgeving, beveiliging en regime beter zijn afgestemd op het profiel van gedetineerden.’ Zich van geen kwaad bewust, lijkt het wel… Wel erkende minister van Justitie, Vincent Van Quickenborne (Open Vld), een deel van het probleem bij Radio 1: ‘Bijna veertig procent van de gevangenispopulatie zit in voorhechtenis. Die duurt veel te lang.’

België opnieuw veroordeeld

Het ‘gevangenissenprobleem’ is niet binnen de Belgische muren gebleven. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) wierp al meermaals zijn haviksoog op ons land, weliswaar inclusief veroordelingen. In een arrest van 16 maart 2021 veroordeelde het Hof de Belgische staat opnieuw voor de onmenselijke en vernederende behandeling van een gedetineerde. Ook de eerdere veroordelingen zijn niet min.

België kreeg bijvoorbeeld een tik op de vingers in de zaak Sylla en Nollomont. Toen bleek dat Sylla, een man die tachtig dagen in de gevangenis van Vorst verbleef, werd gedwongen een cel van negen (!) vierkante meter te delen met twee andere gedetineerden. Hij kon maximaal één uur per dag een wandeling maken en andere activiteiten buiten het celhokje waren er niet. Douchen kon twee keer per week, maar dat moest regelmatig met ijskoud water omdat de instelling last had van pannes. Ook Nollomont, die in de gevangenis van Lantin opgesloten was, had een cel van 8,8 vierkante meter. Hij moest die delen met iemand anders, en kon — net zoals Sylla — slechts een uurtje wandelen per dag.

Wat nu weer?

Het arrest van maart 2021 ging over een man die tweemaal werd opgesloten in de gevangenis van Antwerpen. Daar was toen een staking, waardoor de cipiers het werk voor maar liefst drie weken neerlegden. Bijgevolg kwam de gevangene samen met een andere gedetineerde in een piepkleine cel terecht, de tweede keer zelfs met twee andere gedetineerden. Toegang tot douches en de binnenplaats was er soms niet, en de rest van de tijd zeer beperkt. Ook voor familiale bezoeken was er geen ruimte. Het EHRM oordeelde daarover dat drie vierkante meter per gedetineerde echt de minimumoppervlakte voor een collectieve cel is, en dat de rechten van de betrokkene werden geschonden.

Opvallend genoeg ging de Belgische staat met die vaststellingen van de rechter akkoord. De staat betwistte niet dat de verzoeker moest verblijven in een vieze, beschimmelde cel, ‘met twee bedden die hij moest delen met drie medebewoners, en waarin het toilet niet was voorzien van een tussenschot’. ‘Hij ontving slechts twee versleten en irriterende hemden en broeken en het beddengoed was beperkt tot twee lakens die om de twee weken werden gewassen’, aldus het arrest. De staat  gaf daarbovenop toe dat de gevangene te weinig lichaamsbeweging had en herhaalde inbreuken op hygiëne moest ondergaan.

Waar knelt het schoentje?

Het overbevolkingsprobleem in de Belgische gevangenissen kent tal van oorzaken, maar welke de belangrijkste is, blijft onduidelijk. Wel weten we dat ongeveer een op de drie gevangenen zich in voorarrest bevindt — de fase in afwachting van een proces. Dat zou veel te veel zijn. Volgens critici interpreteren rechters de wet te ruim, en misbruiken zij het voorarrest als een ‘voorschot’ op een nog toe te kennen straf. Bovendien situeert het probleem zich ook geografisch. In Vlaanderen zijn er immers veel grotere tekorten dan in Wallonië.

Ten slotte neemt in gevangenissen ook het aantal geïnterneerden nog steeds toe. Geïnterneerden zijn mensen die een misdrijf plegen en een psychische stoornis of mentale beperking hebben, waardoor zij onvoldoende controle hebben over hun acties. Want ook in de psychiatrische centra, waar zij eigenlijk thuishoren, is er een tekort aan beschikbare plaatsen.

Structureel probleem

Uit cijfers van de minister van Justitie bleek in maart vorig jaar dat er in België 148 grondslapers zijn. ‘Antwerpen is met 78 grondslapers goed voor meer dan de helft van dat aantal, gevolgd door Gent (32) en Brugge (25)’, luidde het toen bij De Standaard. De huidige minister van Justitie wil de overbevolking in gevangenissen terugdringen, onder meer door de gevangeniscapaciteit uit te breiden, maar de situatie betert niet.

Een artikel aan het einde van hetzelfde jaar in de Gazet van Antwerpen bevestigde dat: ‘Het nijpende capaciteitsgebrek in de Belgische gevangenissen zorgt ervoor dat er 209 gedetineerden verplicht zijn om op de grond te slapen. Ook in het Antwerpse arresthuis in de Begijnenstraat blijft de situatie problematisch. Daar is plek voor 365 mannelijke gedetineerden, maar er verblijven er 636. In totaal is het aantal gedetineerden in de Belgische gevangenissen opgelopen tot 11.199. Vorig jaar (2021) waren er eind december 10.781 mensen opgesloten. Ook dat was al te veel, want de Belgische gevangenissen hebben op dit moment slechts een capaciteit voor 9.739 personen.’

Het gevangeniswezen zelf erkent de huidige tekorten en andere problemen in de gevangenis. Verandering volgt slechts mondjesmaat, al proberen ze iets aan de situatie te doen. Er zouden dit jaar bijvoorbeeld 700 plaatsen bij komen in Belgische gevangenissen. Ook wil men de strafuitvoering aanpassen en korte straffen niet in gevangenissen uitvoeren, maar in detentiehuizen. Dit zijn kleinschalige inrichtingen waar kortgestrafte veroordeelden hun straf uitzitten. Jammer genoeg zijn dergelijke maatregelen niet meer dan dweilen met de kraan open en is een structurele verandering echt broodnodig.