Zaterdag 19 november hielden twee regeringspartijen congres in Rotterdam. De leden van het links-liberale D66 konden vanaf station Rotterdam Centraal te voet naar congrescentrum De Doelen. Leden van de rechts-liberale VVD konden met de bus naar de voormalige Van Nellefabriek.

Afgelopen juni vond het VVD-congres plaats in een gewezen suikerfabriek. Relevanter dan de schijnbare voorkeur voor ex-voedselfabrieken is dat de leden toen tégen het regeringsbeleid stemden. Een dag eerder had de regering voor de veehouders ingrijpende maatregelen aangekondigd om de stikstofuitstoot terug te dringen. Binnen 24 uur stemden de VVD-leden het beleid van de eigen minister voor Natuur en Stikstof, Christianne van der Wal (2017-2021 partijvoorzitter) weg. Bijzonder, want sinds partijleider Mark Rutte in 2010 premier werd, waren de leden makke schapen en de congressen (onder het partijvoorzitterschap van Van der Wal ‘festivals’ genoemd) applausmachines.

Dinsdag 8 november was de VVD-fractie in de Tweede Kamer, na een interventie van Rutte, alsnog akkoord gegaan met de ‘spreidingswet’, waarmee gemeenten door de rijksoverheid gedwongen kunnen worden asielzoekers op te vangen. Voor een liberale partij ligt mogelijke overheidsdwang doorgaans zwaar op de maag. Extra gevoelig: dertig jaar geleden was VVD-leider Frits Bolkestein (1990-1998) de eerste aanvoerder van een gevestigde partij die migratie als probleem aankaartte. Daarbij maakte hij onderscheid tussen migranten en asielzoekers, en bij asielzoekers tussen politieke en economische vluchtelingen. De spreidingswet leek opnieuw een opgegeven partijstandpunt ten gunste van coalitiepartner D66. Nederlandse media voorspelden een roerig congres.

In plaats daarvan stemde 77% in met de spreidingswet. Aangezien de VVD grootste partij is, werd daarmee de regering gered. Zaten de media er wekenlang naast?

Voorbereiding

Afgelopen juni vond het congres plaats de dag ná een omstreden regeringsbesluit. Ontevreden leden konden gelijk hun woede ventileren. Nu had de partijtop anderhalve week de tijd om zich voor te bereiden. De dag voor het congres verklaarde oud-voorzitter van de Tweede Kamer Frans Weisglas de spreidingswet te steunen. Hij kon niet naar het congres, maar had iemand gemachtigd vóór te stemmen. Duidingsprogramma Nieuwsuur (NPO 2) meldde zaterdagavond 19 november dat de partijtop de avond tevoren in Rotterdam had gesproken met plaatselijke bestuurders.

Vrijwel alle partijen sluiten hun congressen af met een toespraak van de partijleider. Dit keer sprak Rutte al aan het begin. Daarbij trok hij ogenschijnlijk het boetekleed aan: na het vorige congres had hij in eerste instantie te boos gereageerd en te weinig gereflecteerd over de kritiek van de leden. Hij wees echter ook op de problemen die sinds begin van dit jaar begonnen: de oorlog in Oekraïne, inflatie, stijgende energieprijzen. En hij wees op het belang van verantwoordelijkheid nemen, ook als dit betekent dat je niet in alles je zin krijgt. Impliciete boodschap: breng nu niet de regering in de problemen.

Vervolgens gingen twee moties over het belang van een ‘gezonde debatcultuur’. In de partij moest ruimte zijn om van mening te verschillen. De indiener van de eerste motie was Mark Thiessen. Thiessen is al vanaf 2010, het jaar dat Rutte voor het eerst premier werd, betrokken bij de communicatiestrategie van de VVD. Thiessen ergerde zich vooral aan een artikel in dagblad De Telegraaf, de maandag ervoor, waarin een ontevreden lid stelde ‘dan valt de regering maar’. Thiessen herinnerde de leden eraan dat de VVD een partij is die ‘verantwoordelijkheid neemt’.

Oud-ministers

Daarna volgden twee moties over de spreidingswet. De eerste steunde die, de twee niet. Werd de eerste aangenomen, was het onwaarschijnlijk dat de tweede werd aangenomen.

Twee oud-ministers, Henk Kamp en Klaas Dijkhoff, steunden de eerste motie. Kamp, tussen 2002 en 2021 twaalf jaar minister geweest, was als Kamerlid hard op migratie, ook nadat Bolkestein aftrad als fractievoorzitter. Dijkhoff, de fractievoorzitter die najaar 2020 onverwacht aankondigde de politiek te verlaten, was in 2015 als staatssecretaris verantwoordelijk voor de opvang van de toestroom aan Syrische vluchtelingen. Als zodanig was hij meer dan een directe collega van staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken. Hij sprak bij de presentatie van diens boek Continent zonder grens. Als die twee de spreidingswet steunen, kan iemand nog tegen zijn?

Bestuur of debat?

Zou de spreidingswet weggestemd zijn als de partijtop de uitkomst niet nadrukkelijk vanaf het begin gestuurd had? VVD’ers zijn inderdaad verantwoordelijke mensen en er zijn veel actuele problemen. Maar met een meer open debat, met een stemming van 55 procent vóór, was mogelijk een ander probleem opgelost.

Het democratische proces, van gemeenteraad tot parlement, heeft minimaal twee functies. Een daarvan is meerderheden vormen voor het bestuur. Een andere functie is net zo belangrijk: het vreedzaam en inhoudelijk bespreken van meningsverschillen. Voor dat laatste helpt het om aan twee voorwaarden te voldoen: debatten moeten een open einde hebben en alle meningen, ook minderheidsmeningen en impopulaire meningen, moeten serieus aangehoord worden en overwogen worden.

Rutte heeft een sterke voorkeur voor de eerste functie. Het vormen van een bestuur is voor hem zo belangrijk, dat hij sinds 2012 tegemoetkomen aan coalitiepartners prioriteit geeft boven vasthouden aan VVD-standpunten. Op het D66-congres sprak niemand over inperking van de instroom.

Voldeed het congres, voor wat betreft de discussie over de spreidingswet, aan de tweede functie? Een spreker ergerde zich aan de suggestie dat tegen de spreidingswet zijn gelijk stond aan inhumaan zijn. Een andere wees erop dat in de huidige spreidingswet geen tijdsduur staat. Wat betekent dat die wet niet tijdelijk is voor de huidige asielstroom.

Wat vermoedelijk congresgangers over de streep trok: het zijn iedere keer dezelfde gemeenten die geen asielzoekers willen opvangen, waardoor de last op de schouders van de gemeenten die dat wel doen groot blijft. Een vraag die niet werd gesteld: hoe pakt de spreidingswet uit bij een eventuele premier van D66, GroenLinks of de sociaaldemocratische PvdA?

Veel beloven, weinig…?

Rutte beloofde in zijn toespraak werk te maken van de instroom van asielzoekers en migranten. Eind augustus beweerde het VVD-Kamerlid dat het woord voert over asiel nog dat dit niet mogelijk was. Los daarvan: sinds 1994 heeft de VVD slechts drie jaar (2007-2010, tijdens de regering-Balkenende IV) in de oppositie gezeten. In die 25 jaar was zij twaalf jaar grootste partij en leverde zij in vier kabinetten, waaronder drie van Rutte, de bewindspersoon die over migratie gaat.

Een congresganger merkte in Nieuwsuur op dat het prettiger was geweest als eerst concrete inperkingsmaatregelen waren voorgelegd en daarna pas gestemd.

Oud-minister Kamp schoof een dag later aan in het rechtse praatprogramma WNL op zondag. De presentator had de cijfers erbij: in Nederland mag 85 procent van de asielzoekers blijven. In België is dat 43 procent. Nogmaals: de VVD is sinds 2010 grootste partij 2010 en levert sinds 2012 ononderbroken de bewindspersoon voor asiel en migratie.

Pyrrhusoverwinning?

De congresgangers stemden voor. De afgelopen tien jaar zullen VVD-leden die zich niet herkenden in de koers van Rutte minder actief geworden zijn. Bij de meeste partijen bezoeken de meeste leden geen congressen. Slechts een deel van de vaste kiezers wordt ook partijlid. De partijtop overtuigde dat deel van de achterban — degenen die mandataris of militant werden onder Rutte — dat het makkelijkste te overtuigen was.

Op het congres waren uiteraard ook journalisten. Of ik die nu sprak, of tijdens het passeren hoorde wat zij tegen elkaar zeiden, of achteraf reportages zag of verslagen las, de conclusie was eenduidig: de onvrede onder de achterban blijft en woekert onderhuids voort.

We merken het bij de Provinciale Statenverkiezingen van half maart, die ook de samenstelling van de Eerste Kamer (Senaat) bepalen).

Het congres kan bekeken worden op https://www.youtube.com/watch?v=FUNPI1EX-S4