Wat zijn dan die Europese waarden?

Karel De Gucht en Guy Verhofstadt ondertekenden namens de Belgische overheid op 29 oktober 2004 de Europese Grondwet te Rome. Onze toenmalige minister van Buitenlandse Zaken en premier poseerden nadien met hun Europese collega’s voor de klassieke groepsfoto onder de slogan: ‘Europae Rei Publicae Status’ ofwel ‘de stichting van de Europese Republiek’. De Italiaanse regering had voor de gelegenheid een speciale herdenkingsplaquette ontworpen waarop triomfantelijk werd getoeterd: ‘zodat de volken van Europa kunnen samensmelten tot één volk met één gedachte, één wil en één regering’. De bewoordingen en de stijl doen me huiveren. Dromen van het herstel van het Oude Rome heeft niet altijd het mooiste in de mens naar boven gebracht. 

Gemeenschappelijke waarden?

Intussen zijn we twaalf jaar verder en bevindt de Europese Unie zich in woelige wateren. Vandaag wordt er volop gedebatteerd over de zogenaamde ‘Europese waarden’. Het is Bart De Wever die daar mee kwam aandraven in een opiniestuk voor De Morgen. Jan de Zutter hekelde daarop de houding van de N-VA-fractie in het Europese Parlement omwille van de dubbelzinnigheid van die partij over de Europese waarden. Maar wat zijn dat, die Europese waarden? Waarden ontstaan vanuit een gemeenschappelijkheid. En daar wringt meteen het schoentje. Bijvoorbeeld: een homoseksueel koppel kan moeiteloos trouwen in België, maar moet dat niet proberen in Polen. Nochtans doet het door Jan de Zutter geciteerde artikel 2 van het Verdrag van de Europese Unie vermoeden – ‘rechten van minderheden’ – dat een burgerlijke trouw tussen twee personen van hetzelfde geslacht in de hele EU mogelijk moet zijn. Is het eerlijk dat het in de ene EU-lidstaat wel kan en in de andere niet? Moet Polen dan gestraft worden? En is zo’n straffend optreden wel in het belang van de EU, nu zij in volle crisis zit? 

Het verhaal van de zogenaamde ‘Europese waarden’ is volgens mij zo hol als dat van ‘de vrede die de Europese Unie bracht’. De Europese grootmachten waren na 1945 moegestreden, zodat ze inderdaad als enige optie hadden om samen te werken. Frankrijk en West-Duitsland moesten hun economieën opnieuw opbouwen en zichzelf politiek heruitvinden en konden daarbij schuilen onder de militaire vleugels van de Verenigde Staten. Er brak geen oorlog meer uit in Europa, omdat er een gewapende vrede heerste tussen de VS en de Sovjet-Unie. Een vrede die elk moment dreigde om te slaan in een vreselijke clash waarvan Europa weer het strijdperk zou worden. De eenmaking van Europa heeft dus weinig bijgedragen aan die vrede. Het Amerikaanse geld en wapens samen met de Sovjetdreiging waren er de grote verzekering van. Zodra de USSR instortte en er in de jaren 90 opnieuw een Balkanoorlog uitbrak op ons continent, waren we er getuige van hoe machteloos de EU stond toe te kijken naar het conflict aan haar directe grenzen.

Vrijheid

Wat is er dan wel gemeenschappelijk in de Europese Unie? Dat is het erfgoed van het christendom, maar de Europeaan is daar de voorbije jaren van losgekomen. In de preambule tot de beruchte Europese Grondwet van 2004 werd er bewust geen verwijzing naar het christendom opgenomen. Nochtans stonden de Europese leiders te blinken onder de twaalf sterren van de EU, die zouden verwijzen naar de apostelen en Maria, waar de blauwe kleur op zinspeelt. Ik vermoed enig ongemak bij een Karel De Gucht toen hij zijn pen bovenhaalde onder het toeziende oog van beelden en schilderijen van pausen en heiligen in de Romeinse zalen.

De drang naar vrijheid zou een andere Europese waarde kunnen zijn. In heel het continent zie je door de eeuwen heen bewegingen die zich verzetten tegen de talloze centralisatiepogingen van vorsten en heersers. Denk aan de Magna Carta van de opstandige baronnen tegen koning Jan Zonder Land  in 1215, denk aan de immer woelige steden in de Nederlanden, denk aan de weerstand van het Franse platteland tegen Parijs … Wat er vandaag gebeurt met de Europese Unie, zoals de brexit, past prima in het spel van centrifugale en centripetale krachten. Referenda, met alle voor- en nadelen van zo’n systeem, lijken daar dus een moderne uiting van en bijna alle lidstaten hebben in de loop van de naoorlogse geschiedenis het principe van de volksraadpleging wel eens toegepast. De Europese Unie houdt echter meestal niet van het resultaat van deze ‘vrijheid, democratie’ zoals vermeld in dat artikel 2. De bevolking lijkt immers niet hoog op te lopen met de droom van ‘één volk met één gedachte, één wil en één regering’.

Is het daarom dat de ‘Europese waarden’ op school moeten worden aangebracht? Om die ene ‘wil’ te laten doordringen samengevat in de waarden van de ‘Europese Republiek’, zoals men de EU pocherig noemde in 2004? Het doet me wat denken aan de Sovjet-Unie waarbij de kinderen ook de waarden van de Republiek moesten leren. Jozef Stalin introduceerde in 1936 de meest democratische grondwet die de USSR ooit kende. Cynisch, nietwaar? In 1981 sprak de pas verkozen Amerikaanse president Ronald Reagan in zijn inauguratie de wijze woorden: ‘Een natie is een volk met een regering. Niet andersom.’ De uitspraak legt de vinger op de Europese wonde. Waarden groeien door de tijd heen en worden niet opgelegd. 

 Foto: (c) Reporters