Wie zei ooit dat nieuws lezen makkelijk is?

We hebben een winnaar. Het befaamde Britse woordenboek Oxford Dictionaries heeft de term ‘post-truth’ verkozen tot woord van 2016. Die overwinning dankt het aan een explosieve stijging van het gebruik ervan in verschillende media. Vooral Donald Trump en de brexitcampagne kregen het etiket van ‘post-truth politics’ opgespeld. De post-waarheid: dat is wanneer emotionele (non-)argumenten de publieke opinie makkelijker kunnen vormen dan objectieve feiten, volgens het woordenboek.

De verkiezing sluit nauw aan bij een thema dat sinds Trumps verkiezing de gemoederen beroert. Zou het zomaar even kunnen dat valse nieuwsberichten de uitkomst hebben bepaald? Tijdens de campagne circuleerden er allerlei van de pot gerukte artikels op sociale media. Sommigen veronderstellen dat nieuwsnaïviteit van velen doorslaggevend was om voor the Donald te stemmen. Het post-waarheidtijdperk komt zo dichterbij. Liegende politici, tot daar aan toe. Maar online media die voor echt worden aanschouwd door een significant deel van de bevolking? Dat is andere koek.

Vriendjes op Facebook

Zo uit econoom Paul De Grauwe deze week zijn bezorgdheid in De Morgen. Volgens hem is vooral een degelijke onderwijsstructuur belangrijk in de strijd tegen het schadelijke valse nieuws. Kritische leerlingen worden kritische nieuwsgebruikers. Dat een betere opleiding de sleutel is tot een betere maatschappij is al langer geweten. Toch zijn er nog andere factoren die bijdragen tot een geïnformeerd en kritisch publiek.

Merk bijvoorbeeld op dat de polemiek rond fake news nagenoeg volledig gespitst is op Facebook. Door het principe van ‘vriendjes’ die artikels met je delen, krijgt zelfs het meest absurde bericht enige legitimiteit. ‘Hij deelt het, dus er zal wel iets van aan zijn’, zou de redenering gaan. Van bij het prille begin kijk je de kat dus best uit de digitale boom.

Beslis je toch om het artikel te openen, dan wacht de kritische lezer enkele taken die velen om een of andere redenen niet ondernemen. Op welke webstek ben ik terechtgekomen? Wie schrijft dit? Is het een opiniërend stuk en kloppen de feiten? Natuurlijk, je kan niet alle feiten eigenhandig controleren. Maar dankzij het wereldwijde web kan je, afgezien van onzin, ook enorm veel objectieve gegevens opzoeken. Wanneer een groepje burgerjournalisten genaamd Bellingcat kan bewijzen dat het Russische leger verantwoordelijk was voor het neerhalen van vlucht MH17 – en dit via gratis en vrij beschikbare info – dan is er veel mogelijk.

Niet iedereen past deze basismechanismen toe. Vooral de oudere generaties internetbezoekers vergeten soms dat er duizenden mensen bestaan die zich bezighouden met allerlei fantasieën en leugens te verspreiden via het net. Noem het op en het bestaat. Hoe langer hoe meer de technologie verbetert, kan je geen foto, video of geschreven bericht onmiddellijk voor waar aannemen. Gezonde achterdocht is essentieel.

Tegen clowns

Voor velen is het internet nog steeds ‘nieuw’. Het is de taak van ervaren gebruikers om hun scepsis door te geven aan nieuwkomers. Dit kan al binnen je eigen familie of vriendengroep. Durf ook gerust de juistheid van feiten in vraag te stellen wanneer een Facebookvriend een artikel deelt. Enkel op deze manier krijgen we de larie en apekool eruit – ook nadat Facebookbaas Mark Zuckerberg allerlei snufjes bedacht heeft om het valse nieuws uit zijn platform te bannen.

Nu Facebook een van de grootste nieuwsbronnen is, zouden kritische reflexen een  vanzelfsprekendheid moeten zijn. En die verschillen toch niet gek veel van die van het pre-internettijdperk? Alsof alle gedrukte media even geloofwaardig zijn, alsof sommige traditionele journalisten niet meer jongleren met de waarheid dan anderen.

Daarenboven: wie zei ooit dat nieuws lezen makkelijk is? Ja, het is de taak van de journalist om de actuele gebeurtenis duidelijk en beknopt weer te geven. De schrijver vergemakkelijkt zo de begrijpende taak van de lezer. Maar dat wil niet zeggen dat het daarbij stopt. De lezer kan geen passieve gebruiker blijven.

Natuurlijk helpt beter basisonderwijs daarbij, zoals De Grauwe het stelt. Maar, om John F. Kennedy te parafraseren, de heil moet niet enkel vanuit de overheid verwacht worden. Je kan ook zelf kleine beetjes verrichten die ons allen uiteindelijk een gezondere samenleving opleveren.

Door jezelf en elkaar te wapenen tegen internetclowns, zijn we al een stap verder in het verantwoord mediagebruik. Schrik voor die clowns en hun mogelijk effect op verkiezingen zou ongegrond moeten zijn. ‘Coulrophobia’, wat volgens Oxford Dictionaries ’extreme of irrationele angst voor clowns’ betekent, moest niet voor niks het onderspit delven tegen ‘post-truth’ bij de verkiezing van Woord van het Jaar 2016.  

Foto: (c) Reporters