ANC-heerschappij onder druk

Ondanks de falende economie, afbrokkelende infrastructuur en kapotgegraaide vitale staatsbedrijven heeft het regerende Afrikaans Nationaal Congres (ANC) moeiteloos de verkiezingen in Zuid-Afrika gewonnen. Wel was de zege minder overtuigend. De regeringspartij behaalde met 57% de stemmen het laagste stemmenaandeel sinds de eerste democratische verkiezingen in 1994. Dat is bijna 5% minder dan in 2014 en 12% minder dan in 2004. Voor de nummer twee, de centrumrechtse Democratische Alliantie (DA), kromp het stemmenaandeel van 22% naar 21%. De extreemlinkse Economic Freedom Fighters (EFF) groeiden van 6% naar 11%.

Stemmen

De verkiezingen werden getekend door pessimisme. Kiezers maakten zich het meest zorgen om misdaad, werkloosheid en de instortende openbare diensten. De opkomst, 66%, was de laagste sinds 1994. Vooral jongeren hadden weinig vertrouwen in de politiek en bleven weg.

Zoals gewoonlijk waren veel mensen vroeg opgestaan en stonden ze soms rijen dik voor de stembureaus. Sommige stembureaus hadden echter geen kieslijsten. Andere bleven dicht, soms was er geen inkt voor vingers om te bewijzen dat mensen gestemd hadden, en soms bleek die inkt eenvoudig afwasbaar te zijn waardoor er risico was op dubbel stemmen. Verder waaiden er 16 stembureaus weg, moesten er 30 wegens regenbuien gesloten worden, en kregen stembureaus in noordelijke en oostelijke provincies te maken met stroomuitval. De verantwoordelijke organisatie, de ooit door het ANC ingestelde ‘onafhankelijke’ verkiezingscommissie (OVK), verzekerde echter dat de democratische integriteit van het proces boven elke twijfel verheven was en complimenteerde zichzelf met succesvol verlopen verkiezingen.

Orania

De extreemlinkse EFF liet zich ook dit jaar van zijn rassenpopulistische kant zien door een bus vol partijleden naar het Afrikanerdorp Orania te sturen: ‘Het is immers een vrij land en iedereen mag overal stemmen’, aldus EFF-woordvoerder Obakaeng Lechuti. De EFF wou ervoor zorgen dat er geen kiesdistrict zonder EFF-stemmen zou overblijven. Orania bleek echter te vallen onder een groter kiesdistrict waar sowieso EFF-stemmers woonden, dus voor plaatselijke statistieken maakte de buslading, helaas voor de EFF-actie, niets uit. Lechuti merkte wel op: ‘Wij willen Orania niet overnemen, maar we willen wel ervaren wat ze ons te bieden hebben. Ze moeten ons ook land voor woningbouw, landbouw en industrie geven. Zuid-Afrika is een regenboognatie en Orania moet dat ook ervaren.’ Een zorgwekkende uitspraak van deze snelgroeiende partij die zich sterk maakt voor landonteigening (voorgesteld als ‘landteruggave’) van blanken zonder vergoeding.  

Aanhoudende steun

Vlak voor de verkiezingen toonde een PEW-onderzoek aan dat de inmiddels gesignaleerde aanhoudende steun voor de regeringspartij ANC in grote mate raciaal bepaald is. Bijna 75% van de zwarten denkt positief over het ANC, tegenover slechts 27% van de blanken en 30% van de kleurlingen (‘bruines’).

Het blijft echter opmerkelijk dat de krimp voor het ANC tot 5% beperkt bleef. In het afgelopen jaar dat op het Zuma-debacle volgde, zou president Ramaphosa’s New Dawnde corruptie, zelfverrijking en werkloosheid hard aanpakken en de openbare voorzieningen op orde brengen. De corruptie zette echter door, vooral onder mensen die door Zuma waren aangesteld en nu hun nepotismenetwerk in stand willen houden. Ook bleef Ramaphosa bewindslieden en politici spekken en verslechterden de openbare voorzieningen. Verder namen werkloosheid en verarming toe: 30 miljoen Zuid-Afrikanen (ruim de helft van de bevolking) moeten nu van minder dan 2,5 euro per dag leven. Het lag voor de hand dat de verkiezingen een negatief oordeel over president Ramaphosa’s functioneren zouden laten zien, maar toch won het ANC.

Hoop en ressentiment

Die winst is te danken aan een minder voor de hand liggende beweegredenen, zoals hoop. Hoewel 84% van de Zuid-Afrikanenvindt dat de regering geleid wordt door mensen die uit eigenbelang handelen (volgens PEW vindt 72% de politici corrupt), hopen de meeste zwarten dat het ANC hen financieel vooruit zal helpen. De afgelopen jaren heeft het ANC zwarte kiezers aan zich gebonden door ten koste van blanke Zuid-Afrikanen een zwarte middenklasse op te bouwen. Logischerwijs vindt slechts 29% van de zwarten dat de financiële situatie verslechterd is, tegenover 46% van de kleurlingen en 45% van de blanken.

De andere beweegreden is prestige, gekoppeld aan een vorm van antiblank ressentiment. Kiezers willen hun zwarte regering nog steeds de kans geven zélf orde op zaken te stellen. De politicoloog R.W. Johnson heeft ooit opgemerkt dat het ANC niet mág falen omdat gezichtsverlies voor het ANC gelijk zou staan aan gezichtsverlies voor het nieuwe Zuid-Afrika: het van de blanken bevrijde land waar iedereen zoveel van had verwacht. Het ANC geniet dus nog immer na van het Mandela-dividend van 1994: het heeft nog steeds het prestige van die sociaaleconomische bevrijdingspartij van weleer, met nu aan het roer de gewezen antiapartheidsstrijder Ramaphosa. Nu echter wil het ANC met nieuw elan de toekomst van zwart Zuid-Afrika verbeteren ten koste van de blanken, hetgeen verklaart dat ook arme zwarten massaal ANC hebben gestemd.

Raciale polarisering

Verder meldde PEWvlak voor de verkiezingen dat dé oppositiepartij DA, waar nog steeds een ‘blank’ imago aan kleeft, kan rekenen op het positief oordeel van 80% van de blanken en 69% van de kleurlingen, maar slechts 30% van de zwarten. Ná de verkiezingen is het stemmenaandeel voor de DA ietwat gekrompen, wat waarschijnlijk te danken is aan het vertrek van Zuma in 2018 en de interne twisten binnen de partij. De DA heeft nochtans de provinciale regeringszetel in de West-Kaap weten te behouden (met 55% van de stemmen tegenover 59% in 2014).

Op zijn beurt won de EFF landelijk ten koste van de DA en het ANC. De EFF drong in een felle campagne aan op privatisering van de mijnbouw, op gratis onderwijs en zorg, en op snelle onteigening van blanke landbouwgrond zonder vergoeding.

Onder druk van de groeiende EFF koos vorig jaar ook het ANC voor landonteigening zonder vergoeding. Deze ruk naar links deed de conservatieve Afrikanerpartij Vrijheidsfront Plus (VF+) in het nationale parlement van 4 naar 10 zetels groeien (2,5% der stemmen) en kwam Orania-bewoner Wynand Boshoff namens de VF+ terecht in het parlement. Dit gooide hoge ogen: nog voordat hij zich als parlementslid kon bewijzen kreeg Boshoff een enorme lading valse kritiek over zich heen omdat hij de kleinzoonis van oud-president Hendrik Verwoerd (‘de architect van apartheid’).

Deze groei van enerzijds EFF, en anderzijds VF+, illustreert de verdere politieke polarisering van zwart en blank in het land.

Vooruitblik

Over de regeerperiode na de verkiezingen kunnen we enkel gissen. Het is onduidelijk of Ramaphosa in staat zal zijn de eigen partij op orde te krijgen teneinde de corruptie aan te pakken en de economie en openbare diensten uit het slop te trekken. Waarschijnlijk zal het ANC zich blijvend toeleggen op beleid dat de eigen populariteit onder de massa ten aanzien van de EFF kan bestendigen. Electorale minderheden zullen het zwaarder krijgen: de blanken zullen verder economisch en cultureel uitgeknepen worden en de verarmde kleurlingen zullen er niet noemenswaardig op vooruitgaan.

 ‘Landteruggave’ van blanke boeren aan zwarten zal ongetwijfeld worden voortgezet – zelfs in de droge Karoo waar de zwarte Bantoes zich geografisch en historisch gezien nooit hadden opgehouden maar waar blanken nu bloeiende boerenbedrijven hebben ontwikkeld. De verkiezingsuitslag biedt de Afrikaners weinig hoop op een betere toekomst, waardoor Ramaphosa’s grote zorg – de uittocht van blanke kennis– nog grotere vormen zal aannemen. Een duivels dilemma voor de regering-Ramaphosa, die moet laveren tussen populistische beloften en de weerbarstige werkelijkheid van economische achteruitgang.