Oekraïne: gevangenenuitwisseling met zelfbenoemde volksrepublieken

De volksrepublieken Donetsk en Loegansk werden in 2014 uitgeroepen na onlusten in Oost-Oekraïne in nasleep van de Euromajdan, de protesten tegen de toenmalige president — en vriend van het Kremlin —, Viktor Janoekovitsj. Donetsk en Loegansk vormen samen de Unie van Volksrepublieken.

Sinds het ontstaan van deze zelfbenoemde volksrepublieken hebben zich volgens een OHCHR-rapport in de regio verschillende gevallen van verdwijning en onrechtmatige arrestaties voorgedaan. De in 2018 bij een bomaanslag om het leven gekomen president van Donetsk, Aleksander Zachartsjenko, zei dat zijn eenheden dagelijks tot vijf Oekraïense opstandelingen arresteerden. Het Oekraïense Joint Center for Hostage Release schatte dat in december 2014 meer dan 632 mensen illegaal werden vastgehouden.

Volgens datzelfde OHCHR-verslag van de Verenigde Naties (pdf) worden de volksrepublieken Donetsk en Loegansk gekenmerkt door het volledig ontbreken van een rechtssysteem en openbare orde. In het verslag worden gevallen van ernstige schendingen van de mensenrechten beschreven, zoals marteling, massale terechtstellingen — de doodstraf werd op 18 augustus 2014 heringevoerd —, dwangarbeid en verkrachtingen.

Na de conferentie in Parijs tussen Poetin en Zelensky vond op 29 december 2019 voor het eerst sinds twee jaar weer een uitwisseling van gevangenen plaats. De Unie van Volksrepublieken schonk in totaal 76 mensen de vrijheid. Oekraïne liet 124 krijgsgevangenen vrij, waaronder enkele leden van de beruchte Berkoet-oproerpolitie.

Persvrijheid

Tot de gelukkigen behoort onder meer de schrijver, blogger en journalist Stanislav Aseyev. In de volksrepubliek Donetsk was hij veroordeeld tot een gevangenisstraf van 15 jaar wegens ‘spionage en andere criminele activiteiten’.

Aseyev publiceerde twee verhalenbundels en een autobiografische novelle die in het Engels vertaald werd en is verschenen onder de titel The Melchior Elephant or A man who thought. In deze autobiografische roman beschrijft hij in zeer persoonlijke bewoordingen zijn leven voor en na de machtsovername in Donetsk. Als journalist werkte hij onder de schuilnaam Stanislav Vasin voor Zerkalo nedeli (Weekspiegel), Oekrainskaya nedelya (Oekraïense week) en Radio Free Europe/Radio Liberty.

Begin juni 2017 verklaarde de hoofdredacteur van Zerkalo nedeli dat Aseyev al sinds een week geen contact meer had opgenomen met zijn collega’s, telefonisch niet te bereiken was en zijn verblijfplaats onbekend zou zijn. Hierop werd zijn flat door de plaatselijke politie doorzocht en Aseyev als vermist gemeld.

Op 16 juli 2017 informeerde het Ministerie van Veiligheid Aseyev’s moeder dat haar zoon op verdenking van spionage vast zou zitten in een niet nader te noemen penitentiaire inrichting. Een vriend en oud-klasgenoot van Aseyev, schreef kort daarna op zijn Facebook-pagina dat de schrijver-journalist in hongerstaking zou zijn gegaan. Stanislav Aseyev werd opgesloten in een interneringskamp op het voormalige fabrieksterrein Izolyatsia (vertaald: isolatie) in Donetsk.

In augustus 2018 verscheen er op het Russische kanaal Rossija 24 een propagandafilm met een sterk vermagerde Aseyev die verklaart een Oekraïense spion te zijn. De Russische oorlogscorrespondent Alexander Sladkov laat Aseyev vertellen hoe en wanneer hij is aangeworven door de Oekraïense geheime dienst en een speciale opleiding kreeg voor zijn ‘missie’ in Donetsk.

Zowel Amnesty International als Reporters sans Frontières schreven een open brief aan hooggeplaatste politici van de volksrepubliek Donetsk met het verzoek tot onmiddellijke vrijlating van de journalist.

Verdwijning volgens het boekje

Een andere gevangene die geruild werd is Elena Sorokina, eigenaar van een dierenwinkel in het stadje Pervomajski in het gebied van het door de rebellen bezette Loegansk. Een vriendin vertelde over haar verdwijning:

‘Elena Sorokina werd op 31 oktober 2018 gearresteerd. In ieder geval werd haar verdwijning op die dag bekend. Ze verscheen niet in de winkel. Wij gingen naar haar huis, waar we merkten dat ze verdwenen was. Haar ouders zijn allang overleden en ze heeft geen man of kinderen. Haar enige directe familie is een peettante die de verdwijning bij de politie meldde. We hebben alle ziekenhuizen en crematoria afgebeld. Op 2 november werd Elena in handboeien en onder begeleiding van medewerkers van het Ministerie van Veiligheid naar haar huis gebracht. Haar peettante werd erbij gehaald als getuige voor de huiszoeking. Er werd verteld dat Elena verdacht wordt van misdaden tegen de Volksrepubliek Loegansk, waaronder hoogverraad en het plaatsen van afluisterapparatuur. Er werd gedreigd met 12 jaar gevangenis en onteigening…’

Na de huiszoeking verdween Sorokina weer spoorloos, maar werd ze op initiatief van haar vriendin toegevoegd aan de Oekraïense uitwisselingslijst van gevangenen uit de Volksrepubliek Loegansk.

Een verdwijning volgens het boekje. Iemand die in het bezit is van een bedrijf of onroerend goed, wordt als Oekraïense spion gearresteerd. Hierna gaat zijn of haar eigendom over in handen van ‘de staat’. Elena Sorokina wilde voor een medische operatie naar Kiev. Ze had haar medewerkers verteld dat ze een koper voor haar winkel zocht om de operatie te kunnen bekostigen. Op de dag voor haar verdwijning gaf ze aan dat ze iemand gevonden had en de volgende dag de betaling geregeld zou worden.

Berkoet

In ruil voor de vrijlating van de in Donetsk en Loegansk opgesloten burgers en militairen heeft Kiev zware offers moeten brengen. Het gaat hierbij om het vrijlaten van vijf leden van de inmiddels opgedoekte oproerpolitie Berkoet (‘steenarend’) die in februari 2014 in het centrum van de Oekraïense hoofdstad een groot aantal demonstranten hebben doodgeschoten. Voor de nabestaanden is de vrijlating van deze ex-politieagenten emotioneel nauwelijks te bevatten.

‘We hebben onze helden terug. Voor ons was dat het belangrijkste: onze mensen terug te krijgen. Ik denk met respect en eerbied aan de mensen die familie en vrienden hebben verloren tijdens de gebeurtenissen rondom de Euromajdan. Helaas kunnen we degenen die er niet meer zijn, niet tot leven wekken’, aldus Zelensky. ‘Als ik 100 Berkoet-mannen zou hebben tegenover 1 Oekraïense geheim agent, zou ik de uitwisseling nog zijn aangegaan. De operatie kon door de rebellen op ieder moment worden afgebroken. Ik heb de levenden teruggebracht en ben ervan overtuigd dat dit het belangrijkste was,’ voegde de Oekraïense president eraan toe.

Volgens internationale waarnemers van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa was de uitwisseling weliswaar positief voor de bevrijde gevangenen en hun familie, een oplossing van het conflict is daarmee echter nog lang niet in zicht.

Op het ogenblik zitten er naar schatting nog zo’n 300 mensen vast in de Unie van Volksrepublieken.