Maatschappelijk ingrijpende gebeurtenissen brengen vaak zaken in een stroomversnelling. De pandemie van 1918-1919, bijvoorbeeld, bespoedigde het einde van de Eerste Wereldoorlog en markeerde volgens de Britse historicus A. J. P. Taylor ook ‘the decisive moment when Indians were alienated from British rule.’

Safe spaces

Ook de covid-19-pandemie lijkt een aantal trends in een stroomversnelling te hebben gebracht. Een daarvan is wat je de omvorming van de publieke ruimte tot één grote, veilige ruimte zou kunnen noemen. In de letterlijke betekenis van het woord zijn ‘safe spaces’ speciale ruimtes in universiteiten of bedrijven. Minderheden die zich gemarginaliseerd of bedreigd voelen, kunnen daar samenkomen om te praten over hun ervaringen. Dit zonder bang te hoeven zijn voor kritiek of conflicten. Bij uitbreiding en in een meer figuurlijke betekenis gaat het om organisaties en media die geen ‘verderfelijke’ ideeën of sprekers meer toelaten die (hun) mensen zouden kunnen kwetsen of onaangenaam verrassen.

Freedom from speech

Je kunt er een exponent in zien van het links-liberale humanisme. Dat is de stroming binnen de ‘godsdienst van de mens’ die volgens de Israëlische historicus Yuval Noah Harari draait rond de gevoelens, ervaringen en de ‘inner voice’ van het individu. ‘The chief commandments of liberal humanism are meant to protect the liberty of this inner voice against intrusion or harm. These commandments are collectively known as “human rights”.‘* Mensen wier rechten in het gedrang zijn of niet voldoende erkend worden, gaande van transgenders en vrouwen tot vluchtelingen en allochtonen, hebben logischerwijze een bijzonder statuut binnen deze tak van het humanisme. Je zou dan ook over een liberaal minderhedenhumanisme kunnen spreken.

Wat me terug brengt op de ‘safe spaces’. De evidente kritiek erop is dat ze een aanfluiting vormen van de vrijheid van meningsuiting. Of zoals de Britse wetenschapper Joanna Williams het uitdrukte: Het is een omgeving waar geen ‘freedom of speech’ heerst, maar ‘freedom from speech’. Men heeft het daarom ook over een tirannie en een ‘stomme en infantiele’ (Stephen Fry) praktijk. Een andere kritiek is dat het concept expansief is. Eens bepaalde ruimtes of organisaties ‘veilig’ verklaard zijn, zijn andere ruimtes ipso facto ‘onveilig’. Met als logische implicatie dat ze ‘veilig’ gemaakt moeten worden (dat lijkt alvast gelukt te zijn met de opiniepagina van de New York Times).

Luidruchtige minderheden

Het is dit fenomeen dat we de jongste tijd meer en meer lijken te zien. De hele publieke ruimte, inclusief sociale en andere media, moet steeds meer gezuiverd worden van schijnbaar steeds meer zaken en meningen die de rechten of gevoelens van mensen en in het bijzonder minderheden (zouden kunnen) schenden. Zo mag J. K. Rowling niet zeggen dat ze de politiek correcte frase ‘mensen die menstrueren’ maar niks vindt als vervanging van het klassieke ‘vrouwen’. En een minuscule minderheid van transmannen doet dat namelijk ook. Voorts verwijderden grote streamingdiensten de serie Little Britain omdat er ‘blackfaces’ in voorkomen. (Is er overigens al onderzoek gedaan naar hoeveel kleurlingen zich daaraan storen, en zo nee, waarom niet?)

Deze week was er bijvoorbeeld ook veel te doen rond ‘racistische’ strips van Suske & Wiske die volgens de KUL-historicus Idesbald Goddeeris vergezeld moeten worden van duiding omdat erfgoed ‘kwetsend’ kan zijn en daarom op termijn ‘verbannen’ dreigt te worden. Ik wees er hier eerder al op dat Aziatische stereotype afbeeldingen van blanke mensen inmiddels eveneens niet meer kunnen. Dat ze doorgaans niet negatief bedoeld zijn en dat weinig blanken er aanstoot aan lijken te nemen, doet niet ter zake. Het volstaat dat een luidruchtige minderheid er wel aanstoot aan neemt.

Hetzelfde geldt voor standbeelden die hier en elders onder vuur liggen. Voor de meeste autochtone Belgen is Leopold II in de eerste plaats de statige tweede vorst van België. Sommige Belgen, vaak van Afrikaanse origine, zien er echter een heel andere figuur in. Eunice Yahuma, een 22-jarige studente, voorzitster van Jong CD&V Halle en lid van Belgian Youth Against Racism, bijvoorbeeld, vindt het zeer onaangenaam geconfronteerd te worden met een afbeelding van een man die op zijn minst medeverantwoordelijk is voor de gekende gruweldaden in Congo.

Negatieve gevoelens?

Over een standbeeld van de massamoordenaar en slavenhandelaar Karel de Grote, daarentegen, valt niemand. Noch over een buste van de genocidale geweldenaar Julius Caesar. Ook minder bekende koloniale figuren ontsnappen goeddeels aan de aandacht.** Voorlopig toch. Evenals de (mede) door Leopold II gefinancierde gebouwen in verschillende Belgische steden. Daaronder de koninklijke serres en het centraal station van Antwerpen. Zij wekken geen negatieve gevoelens op, en bijgevolg laat men ze (voorlopig) met rust.

Dit alles betekent natuurlijk niet dat de massale protesten die losgeweekt werden door de moord op George Floyd, gereduceerd kunnen worden tot uitingen van een trend naar het ‘veilig maken’ van de openbare ruimte voor minderheden. Ze lijken enkel beïnvloed door dit fenomeen. Verder ventileren ze maar al te reële problemen die nog altijd inherent zijn aan moderne, multi-etnische en -culturele maatschappijen.

Excuses?

Ik weet echter niet of het een goed idee is om het probleem van door etnische alloversie geïnspireerde daden van agressie en dito praktijken van discriminatie (‘racisme’) aan te pakken door het besmeuren van standbeelden die een grote meerderheid van de bevolking niet als problematisch ervaart.*** Of door excuses te vragen voor het kolonialisme of de slavernij.

Moet Europa dan ook excuses vragen voor de Afrikaanse handel in blanke Christenen? Of aandringen op een dankwoord voor de weldaden van de westerse technologie? Of voor de cruciale rol die het humanistische Europa, paradoxaal genoeg, gespeeld heeft in het bijna uitroeien van de oeroude (Afrikaanse) praktijk van de slavernij?

Noten

* Zie Harari’s Sapiens: Een kleine geschiedenis van de mensheid (2011). ‘De andere twee grote stromingen binnen het humanisme zijn inmiddels goeddeels weggekwijnd: het evolutionaire humanisme voer zich te pletter op de eugenetische wanpraktijken van de nazi’s, terwijl het socialistische humanisme ontaardde in de totalitaire dystopieën van Stalin, Mao en co. Het klinkt allicht behoorlijk ketters maar je kunt je afvragen of het links-liberale humanisme niet op zijn beurt zo langzamerhand aan het ontaarden is in iets dystopisch.’

** Matthew Stanard, een Amerikaans historicus, maakte zelfs een lijst van meer dan 300 Belgische monumenten, standbeelden en straatnamen die verwijzen naar koloniale figuren. Hij is er echter niet helemaal van overtuigd dat Leopold II uit het straatbeeld moet verdwijnen.

*** Etnie is bovendien maar één van de oorzaken van discriminatie en agressiviteit. Trainer Henk Fraser van de Nederlandse club Sparta, met Surinaamse wortels, drukte het zo uit: ‘Ik ben blij met het momentum, maar alleen als het tegen elke vorm van racisme gericht is. Racisme van wit naar zwart, van zwart naar wit, racisme tegen homo’s of Joden, discriminatie van vrouwen. Alles. Ik ben alleen voor de huidige protesten zolang ze elke vorm van racisme veroordelen, op een vreedzame manier.’

A.J.P. Taylor

Van Little Britain tot Leopold II: Wat is er aan de hand?