Twee weken lang serveren we u dagelijks een groot eindejaarsinterview. Daarin blikken we met een aantal hoofdrolspelers van 2024 terug én vooruit, en laten we interessante stemmen aan het woord over nieuwe trends en oude tradities.

Broeder René Stockman was 24 jaar lang de generaal-overste van de Broeders van Liefde, een wereldwijde congregatie die in Vlaanderen ontstond en vooral actief is in de psychiatrische zorg. Hij wordt gezien als een conservatieve geestelijke en werd genoemd in ‘Godvergeten’ voor het toedekken van seksueel misbruik. Vaak wordt er óver hem gesproken, Doorbraak sprak mét hem.

Waar viert u dit jaar Kerstmis?

René Stockman: ‘In Rwanda. Dat zal ongeveer hetzelfde zijn als in België of op andere plaatsen. Ik zit hier vlakbij Kigali en de kerstversiering is hier in de straten weelderig. We zullen hier ook naar de nachtmis gaan en Kerstmis vieren in de communauteit. Samen met de broeders feestelijk eten.’

Wat is uw rol in de congregatie op dit moment? U bent generaal-overste geweest van de Broeders van Liefde wereldwijd. En nu?

‘Ja, ik ben generaal-overste geweest tot juli 2024. Nu ben ik generaal-overste emeritus, dus op rust. Waar ze me vragen doe ik dienst. Nu dus in Rwanda. Eindelijk heb ik meer tijd om zaken te doen die ik ook heel graag doe, zoals artikelen en boeken schrijven. Ik werk aan een boek over de geschiedenis van de Broeders van Liefde in Rwanda en Burundi. Op vraag van de broeders hier die vaststelden dat heel wat jongeren het verleden van onze congregatie niet kennen. We zitten al sinds 1928 in Rwanda. Het is belangrijk dat ook jongere medebroeders de geschiedenis kennen. Zo kunnen ze leren, onthouden en waarderen wat allemaal gebeurd is de voorbije jaren.’

‘Daarnaast heb ik zojuist een biografie over Abbé Fraipont afgewerkt, de stichter van ons centrum voor gehandicaptenzorg in Gatagara. Hij is heel belangrijk voor Rwanda. Vandaar dat de Rwandese bisschoppenconferentie vroeg om een biografie te schrijven. Dus dat zijn op dit moment mijn hoofdbezigheden.’

U schrijft over de geschiedenis van de congregatie in Afrika. Hoe belangrijk zijn Afrika, Rwanda of Burundi voor de congregatie, en voor de toekomst ervan?

‘De toekomst ligt hier volgens mij. Onze congregatie telt vandaag ongeveer 600 broeders wereldwijd. De Afrikaanse broeders zijn daarin de meerderheid. Hier hebben we ook de meeste jongeren. Vooral Afrika is de groeipool van de congregatie. Als generaal-overste heb ik daar ook heel veel energie in gestoken de voorbije 24 jaar.’

‘Die vele jongeren die zich aanmelden om broeder te worden moeten we goed opleiden en vormen, zowel spiritueel als professioneel. Daar dragen we nu de vruchten van. Kijk maar naar de activiteit hier in Rwanda die we ontwikkelen op vlak van gehandicaptenzorg, onderwijs en zorg voor geesteszieken. De zorg voor geesteszieken is overwegend in handen van de Broeders van Liefde. Dat wordt nu allemaal gerund door lokale broeders. Ik ben hier momenteel de enige blanke broeder. Terwijl de congregatie in het noorden tot een einde zal komen, bloeit ze in Afrika en Azië. Dat is de realiteit waar we voor staan. Tenzij er nog iets gebeurt natuurlijk.’

Is de toekomst van de Kerk Afrikaans?

‘De klemtoon verschuift. Ja, de toekomst is Afrikaans. Dat is de realiteit. Het is ook een levende Kerk. Je moet hier eens een zondagse eucharistie meemaken. Dan zie je een volle kerk met veel jongeren. De situatie is totaal verschillend van België. Daar komt nog een kleine groep, die vooral uit ouderen bestaat, naar de parochiekerk. Hier behoort het geloof echt tot het leven. Geloof is een deel van de Afrikaanse cultuur. Als je dat filosofisch en etnologisch bekijkt, heeft geloof een heel grote waarde in het leven van een Afrikaan. Ik spreek dan vooral over Sub-Sahara-Afrika. Het zijn niet allemaal katholieken natuurlijk, er zijn ook andere christelijke gemeenschappen en moslims. Maar ze zijn allemaal gelovig. Er is hier ook secularisatie, in de steden, maar de gelovige basis blijft aanwezig.’

Moet ik me daarbij dan de typisch Afrikaanse kerkdiensten voorstellen?

‘Rwanda is eerder gematigd op dat punt. Rwandezen zijn niet zoals Congolezen. Als je over de grens gaat, beland je in Bukavu in de streek Kivu. Daar is het totaal anders. Daar zullen ze dansen en zingen en springen, bij wijze van spreken. Ook dat hoort bij de cultuur. Een Rwandees is geen Congolees. Ze zijn eerder gereserveerd, maar toch wel levendig in vergelijking met de kerken of de kerkdienst die wij in Europa kennen. Je moet wel tijd hebben: een zondagsviering duurt hier gemakkelijk twee à drie uur.’

Voelt u zich thuis in zo’n levendige viering?

‘Het is niet mijn stijl natuurlijk. Ik ben een Europeaan, een Vlaming en dus niet voor dat dansen. Maar er ontstaat zeker een sfeer. Je wordt meegetrokken. Ik ga niet mee staan dansen, dat doe ik niet. Maar ik geniet ervan. Het is zelfs voor mij ook een moment van biddend aanwezig zijn binnen die kerk.’

Die verschillen die er zijn binnen de Kerk, die probeert de paus te overstijgen met zijn synodaal model. Wat vindt u daarvan?

‘Er zijn nu synodes geweest over de synodaliteit. De vraag is: hoe kunnen we leven met die lokale verschillen en toch katholiek blijven? Want het woord “katholiek” duidt juist op die eenheid. Hoe behouden we de eigenheid in de verscheidenheid? Een probleem is dat de synodale methode eerst overtrokken verwachtingen heeft gecreëerd. Iedereen mocht aanbrengen wat men belangrijk vond, wat veranderd zou moeten worden.’

‘Dat aangeven van wat leeft, heeft net die verschillen blootgelegd tussen het Westen, Afrika, Amerika en Azië. Je moet zelfs zo ver niet gaan. Ook binnen iedere provincie zijn er verschillen. Er zijn “progressieven” en “conservatieven”, om die banale termen te gebruiken.’

‘Men heeft geprobeerd om dat met de tweede synode recht te zetten door zich niet vast te pinnen op al die actuele vragen, maar dieper na te denken: hoe kunnen wij groeien tot een synodale kerk? Als je het slotdocument van de synode leest, dan gaat het niet over al die strekkingen binnen de Kerk. Het gaat over hoe we kunnen groeien tot een meer synodale kerk. De paus heeft zelf ingegrepen door zogezegd die hete of warme punten weg te trekken uit de besprekingen. Hij heeft werkgroepen opgericht. Daar moeten ze er nu op een synodale manier uit zien te geraken. In juni 2025 moeten die een antwoord geven… Ik verwacht eigenlijk niet dat er concrete antwoorden zullen komen.’

U noemt progressief en conservatief ‘banale begrippen’. Toch zie je in de Verenigde Staten maar ook in Europa, in Frankrijk bijvoorbeeld, heel conservatieve katholieke groepen naar voren komen.

‘Ach, die begrippen progressief en conservatief, ik heb het daar moeilijk mee. Ik ben conservatief. Dat wil zeggen dat ik probeer het goede te behouden. Maar tegelijk ben ik ook progressief en probeer me open te stellen voor de huidige maatschappij. Als je die trend in Frankrijk bekijkt, waarover gaat dat? Wel, dat er meer groepen zijn van zogezegde conservatieve strekkingen die bijvoorbeeld de Tridentijnse ritus, de mis van voor het Vaticaanse Concilie, willen behouden. Paus Benedictus XVI heeft dat toegestaan onder bepaalde voorwaarden. De huidige paus heeft dat teruggetrokken en sommige bisschoppen trekken ze nog verder terug dan de paus. Dat zorgt voor onnodige spanningen.’

‘Kijk, de Tridentijnse ritus is mijn manier van vieren niet. Ik voel me daarin niet thuis. Maar als anderen daardoor tot gebed komen, moet dat toch mogelijk zijn. Maar ik denk dat het de paus persoonlijk is die hier heeft ingegrepen. Deze paus heeft minder gevoel voor liturgie dan de vorige. Franciscus heeft ook mensen benoemd op het dicasterie voor de liturgie die dat allemaal streng aan banden leggen. Met het oog op de eenheid binnen de Kerk is dat volgens mij helemaal niet zo slim.’

Een van de boegbeelden van de conservatieven binnen de Kerk is de Afrikaanse kardinaal Sarah. In hoeverre vertolkt hij wat leeft in Afrika?

‘Dat is een zeer wijze man. Qua visie vertegenwoordigt hij een groot deel van Afrika. Maar iemand die volgens mij nog beter de visie van Afrika vertegenwoordigt, is kardinaal van Kinshasa Fridolin. Je zag dat bij die zegening van homoparen. Hij gaf duidelijk aan dat dat voor Afrika een probleem was. Hij was ook zo wijs om dat eerst met de paus te bespreken en dan pas in het openbaar.’

‘Als voorzitter van de Afrikaanse overkoepelende bisschoppenconferentie heeft hij ook recht van spreken. Je houdt Fridolin beter in de gaten want hij maakt kans om paus te worden. Sarah werd daarvoor te veel meegesleurd door die zogezegde conservatieve kant.’

Hebt u de reeks Godvergeten bekeken?

‘Nee, ik heb maar een klein deeltje kunnen bekijken. Dat ik toen in het buitenland was, speelt mee natuurlijk. Achteraf heb ik wel een stuk ervan gezien omdat ik hoorde dat er ook over mij gesproken werd.’

Dat seksueel misbruik blijft de Kerk achtervolgen.

‘Toen ik nog in België actief was, nog voor het jaar 2000, ben ik er al mee geconfronteerd geweest. Ik was toen voorzitter van de hogere oversten in België. En samen met de bisschoppen kregen we toen die eerste meldingen. Dat was nieuw voor ons. Later is dat een thema geworden dat men echt ook serieus heeft aangepakt. Eerlijk gezegd vind ik dat de Kerk toch heel wat gedaan heeft en nog altijd doet om enerzijds het misbruik te voorkomen en anderzijds om, als er misbruik geweest is, proberen tot een oplossing te komen.’

‘Ik heb zelf een colloquium meegemaakt, dat was in 2012 in Rome op initiatie van paus Benedictus. Daar waren toen 110 bisschoppen aanwezig en 35 generaal-oversten. Ik was er daar één van. Dat heb ik ervaren als een zeer intens moment. Er werd heel open gesproken over de situatie van het misbruik met getuigenissen van mensen die misbruikt waren. Er zijn toen ook duidelijke afspraken gemaakt. Elke bisschoppenconferentie, elke congregatie en elke religieuze gemeenschap moest duidelijke protocollen opstellen om enerzijds misbruik te voorkomen en anderzijds om te gaan met gevallen van misbruik. Ik denk dat er heel veel gebeurd is.’

‘Tijdens het laatste bezoek van paus Franciscus aan België heeft ook hij daar heel edelmoedig en open over gesproken. Ik kon niet altijd waarderen hoe dat werd aangebracht naar hem toe. Ik vond dat soms een stap te ver. Maar de wijze waarop hij reageerde was goed. Dat gaven ook slachtoffers die met hem spraken aan. Dan vind ik het heel zielig dat Rik Devillé daarna altijd moet komen zeggen dat het weer niet genoeg is. Die is enkel uit op de zaak scherp zetten.’

Maar het verwijt aan de Kerk blijft natuurlijk wel dat ze het misbruik jarenlang heeft toegedekt.

‘Bij elk geval van misbruik dat gemeld werd, heb ik altijd geprobeerd duidelijkheid te creëren. Te beginnen met luisteren. Pas op, ik spreek over de situatie dertig jaar geleden, toen meer zaken in de openbaarheid kwamen. Na de zaak-Van Gheluwe is dat allemaal veel scherper geworden. Maar ook voordien waren we daar bewust mee bezig. Wij waren ons als congregatie bewust dat we dat serieus moesten nemen. De mentaliteit van toen was dat je dat probeerde op te lossen, meestal zonder daarbij het gerecht te betrekken. Dat was toen maatschappelijk zo. Dat wordt nu gezien als doofpotpolitiek. Vandaag gaan we daar inderdaad anders mee om. Daar ben ik ook gelukkig om. Maar het probleem is dat we het verleden te gemakkelijk beoordelen met de criteria van vandaag.’

Ook u bent genoemd in de pers. U zou geprobeerd hebben een geval van misbruik toe te dekken.

‘Het gaat altijd over dat ene geval in Roeselare dat mij achtervolgt. Kijk, die broeder is vrijgesproken door het gerecht. Toen ik alles had bekeken en naar iedereen geluisterd, vond ik dat die broeder het recht had om zich te verdedigen. Hij heeft dat gedaan en is finaal ook vrijgesproken. Dat er misbruik geweest is in Roeselare heb ik nooit ontkend of betwijfeld. Maar ik heb altijd mijn twijfels gehad bij de stelling dat de man die aangeduid werd als dader, ook schuldig was. Dat heeft ook het gerecht finaal toegegeven.’

Is dat ook een deel van het probleem? Eens je beschuldigd bent van seksueel misbruik, dan ben je schuldig? Eens je beschuldigd bent, kan je als priester nooit meer naar een parochie?

‘Dat is het gevolg van de nultolerantie die werd ingevoerd. Dikwijls is er enkel openheid voor de rechtvaardigheid en wordt daarmee de barmhartigheid aan de kant gezet. Volgens mij mag de rechtvaardigheid de barmhartigheid niet uitsluiten. Dat zijn geen tegengestelden. Maar in de hele zaak van misbruik wordt dat dikwijls bijna volledig tegenover elkaar gesteld. Zaken worden ongenuanceerd voorgesteld. Hij wordt beschuldigd, hij moet vervolgd worden en daarmee uit. Maar wie is die persoon? Wat heeft die persoon bezield? Is dat een eenmalige fout of is het structureel? Dat is een groot verschil.’

‘Iemand kan nu eenmaal een zwak moment hebben, al ga ik dat niet goedkeuren, wel integendeel. Iedereen moet proberen zichzelf goed in handen te houden. Maar we zijn allemaal zwak. We zijn allemaal zondaars, dat moeten we durven bekennen. Daarom moet er ook aandacht zijn voor de daders en we moeten hen vooral helpen om na de straf ook in het reine te kunnen komen met zichzelf. Hier speelt de barmhartigheid.’

‘Als we terugkeren naar die broeder in Roeselare. Ik heb uren naar hem geluisterd en geprobeerd de zaak uit te klaren. Finaal dacht ik dat hij niet de dader was. Maar onmiddellijk na de klacht werd hij opgehaald door de politie. Dan komen de media: zijn foto stond op de voorpagina van de krant. Die man was getekend voor de rest van zijn leven, ook al is hij later vrijgesproken en dus onschuldig. Hij heeft niet zo lang meer geleefd daarna, in een rusthuis. Zeer getekend door de hele situatie. Eens je genoemd bent als dader, ben je dader voor de rest van je leven. Dat is nu de situatie.’

Gelukkig begint met Kerstmis het jubeljaar, het jaar van de hoop.

‘Ja, nu klinkt de vraag hoe we pelgrims van de hoop kunnen worden in deze tijd. We worden geconfronteerd met oorlog, op verschillende plaatsen. Bij een jubeljaar gaat de “Heilige Deur” open in de Sint-Pieter. Hoe kunnen we ook die deur openen bij onszelf? Dat sprankeltje hoop wat meer plaats geven in ons leven. Ons proberen richten naar het positieve dat er is.’

‘Waar ik momenteel verblijf is er een grote psychiatrische instelling met 400 patiënten. Als ik zie hoe elke dag de mensen zorgen voor die psychiatrische patiënten, dat maakt me gelukkig. Dat zijn mensen die voordien in de gevangenis belandden, die geen perspectief hadden. Hier krijgen ze opnieuw hoop. We moeten altijd kijken hoe wij hoop kunnen geven op de plaats waar we leven en werken, met de mogelijkheden die we hebben. Dat zal de opdracht zijn voor het “Heilig Jaar”.’

‘Het Heilig Jaar mag niet enkel speciaal zijn in Rome, maar we moeten dit vooral in ons eigen hart en in onze eigen omgeving proberen waar te maken. Een jubeljaar is ook een jaar om vergeving te vragen voor wat we zelf gedaan hebben. Maar mijn wens voor Kerstmis is toch die hoop in ons leven, vooral op de plaats waar we leven en werken.’

Abbé Fraipont

Broeder René Stockman: ‘Toekomst van Kerk ligt in Afrika’