Bashar al-Assad landde vorige week in Rusland, waar hij prompt asiel kreeg. Na een elfdaagse veldtocht op hoofdstad Damascus door Abu Mohammed al-Jolani, de leider van de islamitische rebellengroep Hayat Tahrir al-Sham (HTS), kwam een einde aan de vijftigjarige heerschappij van de Assad-familie. Hoe moet het nu verder met de christenen in het land, die lang op Assad rekenden voor hun bescherming?

‘In Syrië neemt het radicaal islamisme het roer over’, weet Jens De Rycke, onderzoeker en auteur van Het dagboek van granaten in Damascus (2017) en De vergeten oorlog (2023). ‘Christenvervolging zal daarvan deel uitmaken, de vraag is alleen: hoe erg.’

Bashar al-Assad werd soms afgebeeld als beschermer van de christelijke minderheid in Syrië. Kwam die reputatie overeen met de realiteit?

Jens De Rycke: ‘Voor een stukje, maar alleen omdat de bescherming van christenen paste binnen zijn cynisch machtsspel. Het bewind van de Assads, vader, daarna zoon, was altijd al een minderheidsregime, politiek en militair gedomineerd door de alawieten, de etnisch-religieuze groep waartoe ook de familie Assad behoorde. Alawieten zijn een subgroep van de sjiitische islam, zoals die ook in Iran bestaat, terwijl de grote meerderheid van de Syrische bevolking soenniet is, zoals in de meeste Arabische landen.’

‘Nu is het niet zo dat alle soennieten onderdrukt werden. Maar vervolging van hen die zich tegen Assad verzetten, was een gruwelijke realiteit. Wel hadden velen van hen over het algemeen een lagere socio-economische status, wat voor frustraties zorgde. Over het algemeen, want ook daar bestonden er uitzonderingen. Zo is de vrouw van Bashar al-Assad een telg van een erg rijke soennitische familie, zij is geen alawiet. Christenen speelden door de band genomen ook geen politieke rol van betekenis, maar behoorden socio-economisch wel vaak tot de betere middenklasse, toch in belangrijke steden als Homs, Aleppo en Damascus.’

Maar waarom kozen de Syrische christenen voor het regime van Assad tijdens de burgeroorlog?

‘Dat was geen uitgemaakte zaak in 2011. Eigenlijk bestaat de Syrische Revolutie uit twee delen: de politieke protestbeweging en, daarna, de militaire escalatie. En de politieke beweging, die werd heel breed gedragen. Mensen vergeten dat soms. Soennieten namen daaraan deel, maar ook christenen, druzen en zelfs alawieten. Zeer veel mensen wilden verandering, weg van die eenpartijstaat van corruptie, repressie en vervolging. Dat minderheidsregime van de Assads bleek plots een erg kleine minderheid te zijn. Ze stonden een beetje te kijk.’

‘Toen kwam de militaire escalatie. Dat waren dan vooral soennitische, radicaalislamitische groeperingen die de wapens opnamen tegen het Syrische regeringsleger. Assad maakte daarop duidelijk dat hij de man was die de rest van de bevolking zou beschermen tegen dat soennitisch gevaar. Dat hij de man was, niet enkel van de alawieten, maar ook van de christenen, van de druzen, van de meer seculiere moslims, van andere minderheidsgroepen. Samen zouden zij de vuist van Assad vormen. Maar erg sterk bleek die vuist nooit; buitenlandse hulp was nodig.’

De chaos van de burgeroorlog zorgde er voor dat de meest extremistische, gewelddadige elementen van het verzet de lakens naar zich toe trokken

De president maakte er een tweestrijd van: ik of de extremisten.

‘En voor de duidelijkheid: dat zou uiteindelijk ook blijken te kloppen. Toch wat de soennitische brigades betrof. Tijdens mijn tocht door Syrië ben ik bijvoorbeeld in Maaloula geweest. Dat is een christelijk dorpje tussen Damascus en Homs waar ze nog Aramees spreken, de taal van Jezus. Wel, dezelfde mensen die nu de macht hebben, zijn dat dorp binnengevallen, hebben dat geplunderd, de mensen gedood, het klooster in brand gestoken…’

‘Die soennitische strijdkrachten zouden zich schuldig maken aan de vergrijpen waarvoor Assad waarschuwde, maar in 2011, toen alles begon, was dat geen uitgemaakte zaak. De chaos van de burgeroorlog zorgde er natuurlijk ook voor dat de meest extremistische, gewelddadige elementen van het verzet de lakens naar zich toe trokken. Had Assad oor gehad naar de politieke hervormingsbeweging, dan hadden de uitwassen van de militaire escalatie wellicht niet plaatsgevonden.’

De samenwerking tussen Assad en verschillende minderheidsgroepen was het resultaat van de vrees dat het alternatief, een bewind door radicale soennieten, erger zou zijn dan dat van Assad.

‘Dat vat het zowat samen, ja. Vergeet niet dat één van de belangrijkste organisaties die zich tegen de familie Assad verzette, de Moslimbroeders waren. In 1982 kwam de stad Hama, in het westen van Syrië, in opstand tegen de centrale regering in Damascus. Die opstand werd na erg veel bloedvergieten onderdrukt. Maar het is altijd al de politieke islam geweest die de Ba’aht-partij en het Arabisch nationalisme van de Assads bestreden heeft. Dat is niets nieuw.’

Die beloofde veiligheid en vrede post-Assad zie ik niet meteen gebeuren. En al zeker niet voor christenen, die in het beste geval de status van tweederangsburger wacht

Vreest u vervolging van christenen onder dat nieuwe regime? Abu Mohammed al-Jolani, de leider van de belangrijkste rebellengroepering, HTS, heeft een verleden binnen Al-Qaida en de Islamitische Staat. Dat belooft weinig goeds.

‘Het zijn wittebroodsweken nu, hè. We zagen dat ook in Libië en Irak destijds: “vrijheid, blijheid” voor iedereen, maar ook daar viel dat uiteindelijk zwaar tegen. Want wat voor staat maak je na de verdrijving van de dictator? Wie spring er in dat machtsvacuüm? Daar hangt veel, eigenlijk alles, van af.’

‘De sharia, de strikte islamitische wetgeving, wordt sowieso ingevoerd. Jolani wil dat, de nog radicalere elementen van zijn verzetsgroep willen dat zeker. Ze hebben dat hun volgers voorgehouden en zullen dat ook echt implementeren. Een kwestie van tijd, meer niet. Dat Jolani brak met Al-Qaida had trouwens niets te maken met een “matiging” van de man, dat is wishful thinking. Die breuk was enkel het gevolg van een herdenking van zijn prioriteiten. Die “wereldwijde jihad” van Al-Qaida vond Jolani maar tijdverspilling, hij wou zich focussen op Syrië. Maar hoe hij de toekomst van Syrië ziet, daar denkt hij nog altijd hetzelfde over.’

‘Dat Jolani een vooral binnenlandse agenda heeft, betekent trouwens niet dat het buitenland geen interesse heeft in Syrië. Dat land wordt een veilige haven voor Al-Qaida-clubs van over de hele wereld. Die beloofde veiligheid en vrede post-Assad zie ik niet meteen gebeuren. En al zeker niet voor christenen, die in het beste geval de status van tweederangsburger wacht, en in het slechtste geval religieuze vervolging.’

Wat hoort u van uw christelijke contacten in Syrië?

‘Onzekerheid troef, maar dat verwacht je ook. Dat zijn mensen die, voor de duidelijkheid, weinig sympathie hadden voor Assad. De man was een tiran, die zijn eigen bevolking onnoemelijk leed heeft bezorgd. Door het geweld, ja, maar ook door de economische sancties die hij over zich afriep. Er bestond weinig toekomstperspectief, inclusief voor christenen die voor de oorlog dankzij handel en ondernemen een zekere welvaart hadden opgebouwd.’

‘Tegelijk beseffen zij wie de soort mensen zijn die in zijn plaats komen. In Damascus en Aleppo worden door de nieuwe machthebbers nu al kerstbomen en kruisen afgebroken, omdat dat uitingen zijn van het christelijk geloof. Om problemen te vermijden, bergen andere christenen hun kerstversiering gewoon op. Een bemoedigende start is dat niet.’

Tijdens de burgeroorlog was er ook in België veel te doen over de vluchtelingenstatus van Arabische christenen. Zij zouden zich, volgens sommigen, beter integreren en voorrang moeten krijgen. Wat maakt u daarvan?

‘Veel christenen uit het Midden-Oosten schrikken wanneer ze in West-Europa aankomen. Ik hoor dat erg vaak, ook tijdens mijn lezingen. Zij denken aan het Europa van de grote kathedralen en de rijke katholieke en protestantse geschiedenis, maar arriveren dan in een links-liberale, seculiere wereld. Een wereld waar de kerken leeg staan, waar nog maar een kleine minderheid van de mensen gelovig is en er nog minder hun geloof ook actief beleven.’

‘Die mensen komen vanuit een deel van de wereld waar hun geloof nog echter beleefd wordt. Niet enkel door de christenen, uiteraard, maar ook door hen. En zij denken dat dat hier ook zo is, omdat zij Europa nog altijd zien als een christelijk continent. Da’s een grote cultuurshock en een grote teleurstelling.’

Voor de autochtone bevolking komen christenen uit het Midden-Oosten wel minder bedreigend over dan hun islamitische landgenoten.

‘Het christendom is nog altijd bekender, wordt nog altijd als “eigener” ervaren, dat klopt. Wat we daarbij wel niet mogen vergeten, is dat christenen in het Westen met de ontvangst van Oosterse christenen hun eigen religie ontwortelen. Christenen die we naar hier halen, maar zeker hun kinderen, worden Europeanen, participerende leden van de links-liberale consumptiemaatschappij. Zo verarmen we het christendom.’

‘Vanuit barmhartigheid is het begrijpelijk dat we die mensen opnemen. Want mocht ik een Syrische christen zijn, ik zou niet gediend zijn met westerse geloofsgenoten die het belangrijk vinden dat ik in een oorlogszone blijf omdat het belangrijk is dat het geloof ook daar overleeft. Ik zou vooral een job willen en ervoor willen zorgen dat mijn gezin morgen niet opgepakt wordt door de nieuwe overheersers. Maar dat alles maakt de analyse over de religieuze en culturele verarming die plaatsvindt, denk ik, niet minder juist.’

Wat u vertelt lijkt op één bepaald tegenargument voor doorgedreven arbeidsmigratie, met name dat we de landen van herkomst iets belangrijks afnemen, in het geval van arbeidsmigratie: talent en kennis.

‘Dat klopt. Bovendien is de uitstroom van christenen ook een voorbeeld van zo’n brain drain, van zo’n wegvloeien van talent en kennis. Christenen zijn een betrekkelijk opgeleide, succesvolle groep in het Midden-Oosten, ook in Syrië. We zagen de gevolgen van hun wegtrekken eerder al in Irak, toen die christenen daar vertrokken uit Mosoel en Bagdad en een socio-economisch gat achterlieten. We hebben het zeker niet enkel over, laten we zeggen, culturele verarming.’

Kan België iets doen om de Syrische burgerbevolking te beschermen? Of is dat Europese overmoed?

‘Ik vrees dat laatste (glimlacht). Niet dat we niets kunnen doen, maar erg veel is het niet. De Amerikanen en de regionale machten, in het bijzonder de Turken en de Qatari, zullen het land mee vormgeven. En in het Westen klinkt de vraag om relaties snel te normaliseren en economische betrekkingen opnieuw aan te knopen. Zolang de repressie niet te scherp is en er niet te veel homoseksuelen van daken worden gegooid. Dan kunnen we zaken doen. Eigenlijk verwachten wij niet veel.’

‘Het Westen heeft altijd een dubbele houding gehad tegenover Syrië. Mensenrechten, ja, maar geopolitiek weegt zwaarder door. West-Europese landen wilden Iran en Rusland vooral uit Syrië knikkeren, en wilden, bijvoorbeeld, de gaspijplijn die Qatar wou bouwen door Syrië faciliteren. Assad lag daar altijd voor, als bondgenoot van Iran en van Rusland, maar met de Oekraïense oorlog staat zeker die gaspijplijn opnieuw hoog op de agenda. Als Jolani zich daar redelijk in opstelt, zal het Westen sneller een oogje toeknijpen.’

‘Jolani is niet zo maf om, zoals Islamitische Staat, de oorlog te verklaren aan het hele Westen, en zich zodoende onmogelijk te maken. Hij zal zich opstellen als iemand waarmee Europese landen zaken kunnen doen, zij het met opgetrokken neus. Zijn jihad is lokaal.’

Abu Mohammed al-Jolani

Onderzoeker Jens De Rycke: ‘De sharia wordt in Syrië sowieso ingevoerd’