De roep dat de op surveillance gebaseerde bedrijfsmodellen van bedrijven als Facebook een bedreiging vormen voor het recht op vrije meningsuiting wordt alsmaar luider. In de ogen van velen beschikken ze over een ongeëvenaarde macht over de digitale wereld door de persoonlijke gegevens van miljarden mensen te verzamelen en te gelde te maken. Hun controle over onze digitale levens holt onze privacy uit.

Onlangs heeft Facebook een ‘onafhankelijke’ internationale Raad van Toezicht opgericht. Die moet binnen Facebook over de vrijheid van meningsuiting waken. Dat is een zoveelste mislukt manoeuvre van het bedrijf om het blazoen op te poetsen. In de praktijk blijkt het namelijk veeleer een instrument te zijn voor commerciële zelfcensuur, overgoten met een sausje van technocratische en politieke correctheid. Maar ook de recente verklaringen van klokkenluiders over de interne bedrijfspolitiek doen steeds meer vragen rijzen.

Weinig respect voor democratische normen

Uitgerekend op het ogenblik dat de integriteit van het bedrijf weer volop in vraag wordt gesteld, lekte het nieuws uit dat Facebook zoete broodjes bakt met het autoritaire regime in het Centraal-Aziatische Kazachstan. De Republiek Kazachstan staat niet bepaald bekend als een schoolvoorbeeld van democratie. Kassym-Jomart Tokajev werd president na de verkiezingen van juni 2019. Die kenmerkten zich volgens de waarnemers van de Europese Unie door fraude, beperkingen van de vrijheid van vergadering, meningsuiting en vereniging, en ‘weinig respect voor democratische normen’ in het algemeen.

Voormalig president Noersoeltan Nazarbajev heeft achter de schermen nog steeds een groot deel van de feitelijke macht in handen. Zo heeft hij bijvoorbeeld een dikke vinger in de pap bij het Comité voor Nationale Veiligheid. Dat Comité houdt niet alleen toezicht op de binnenlandse veiligheid, grensbeveiliging en antiterrorisme. Nee, het houdt ook toezicht op het onderzoek naar en het verbod op illegale of niet-geregistreerde groepen. Denk dan aan dissidente politieke partijen, religieuze groeperingen en vakbonden.

Internationale waarnemers brengen het regime in verband met het gevangenzetten, martelen en liquideren van tegenstanders. Ook rekenen zij het regime het gebrek aan onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, het invoeren van beperkingen op vrije meningsuiting, pers en internet, en actieve corruptie aan.

Autocratische controle verder geholpen

Het onlangs om kosmetische redenen van naam veranderde Facebook moederbedrijf Meta heeft naar verluidt de Kazachse overheid toegang verleend tot het ‘contentrapportagesysteem’ (crs) van het sociale medianetwerk. Op deze manier geeft het bedrijf de Kazachse regering directe toegang tot inhoud die ze als problematisch kan identificeren. Facebook stelt dus een autocratische regering in staat om verder te controleren wat haar burgers zeggen.

Volgens een gezamenlijke verklaring van de persdienst van het Kazachse ministerie van Informatie en Sociale Ontwikkeling heeft Facebook ermee ingestemd Kazachstan ‘rechtstreekse en exclusieve toegang te verlenen tot het contentrapportagesysteem’ van Facebook. Dit rapportagesysteem kan de overheid helpen om inhoud te rapporteren die ‘het wereldwijde inhoudsbeleid van Facebook en de nationale wetgeving van de republiek Kazachstan schenden’.

Facebook ondersteunt Kazachs censuurbeleid

In de verklaring zegt George Chen, de directeur voor regionaal openbaar beleid van Facebook, dat het bedrijf verheugd is samen te werken met de Kazachse regering. Hij uit daarbij de hoop dat de verleende toegang tot het contentrapportagesysteem ‘bevoegde instanties van de regering van Kazachstan zal helpen om effectiever en efficiënter schadelijke inhoud’ te weren. Het doel zou met name zijn om de veiligheid van kinderen op internet te waarborgen.

Facebook ondersteunt hiermee het door Noersoeltan Nazarbajev op poten gezette censuurbeleid dat onder meer gericht is op de strijd tegen ‘foutieve informatie’. Het beleid steunt grotendeels op artikel 174 van het Strafwetboek van Kazachstan. Dit artikel heeft betrekking op het bestrijden van het ‘aanzetten tot sociale, nationale, clan-, raciale, klassen- of religieuze onenigheid‘.

Gevangengenomen om Facebook-berichten

Het regime vat deze bepalingen breed op, zodat het politieke tegenstanders hard kan aanpakken. Volgens hetzelfde wetsartikel worden ‘belediging van de nationale eer en waardigheid of religieuze gevoelens van burgers’ en ‘propaganda van exclusiviteit, superioriteit of minderwaardigheid van burgers op grond van hun relatie tot religie, klasse, nationale, geslachtelijke of raciale identiteit’ ook strafbaar gesteld.

In 2015 hielden de Kazachse autoriteiten, bijvoorbeeld, op basis van dit artikel een paar activisten vast wegens ‘het aanwakkeren van etnische conflicten’ in hun Facebook-berichten. In de beledigende berichten van Facebook-gebruikers Ermek Narymbajev en Serikzjan Mambetalin ging het om vermeende fragmenten uit een niet-gepubliceerd boek van een andere activist, Moerat Telibekov. Zoals Human Rights Watch destijds schreef, zou het boek ‘de Kazachse natie in provocerende termen‘ beschrijven.

Deze berichten gingen over de opvallende opstoot van Kazachs nationalisme, dat een piek had gekregen na zowel de toetreding van Kazachstan tot de Euraziatische Economische Unie als het neo-imperialistische beleid van het Kremlin. Eind 2016 kreeg een andere Kazachse man een gevangenisstraf van drie jaar wegens kritiek op de Russische president Vladimir Poetin op Facebook.

Verboden steun aan partijen

In recentere jaren is er sprake van een verstrengd toezicht door de veiligheidsdiensten op steunbetuigingen op digitale platformen en fora aan de Koshe-(Straat-)Partij of de Democratische Keuze van Kazachstan (DVK). Beide politieke partijen zijn bij wet verboden in Kazachstan. De DVK werd verboden als extremistische groepering. Haar leider, de gewezen minister en niet geheel onomstreden bankier Moechtar Ablyazov, had namelijk opgeroepen tot het omverwerpen van het bewind. Nu de Kazachse autoriteiten de oppositie en dissidentie erg gemakkelijk gelijkstellen aan extremisme, weerhoudt hen in feite niets meer om alle politieke inhoud die niet ten gunste van de status quo is, als illegaal te bestempelen.

De timing van de overeenkomst heeft mogelijk ook nog te maken met de recente wetgevende initiatieven van Kazachstan ten aanzien van socialemediabedrijven. Die verplichten Facebook en andere bedrijven zich in Kazachstan te registreren en lokale kantoren te openen. Doen ze dat niet, dan lopen ze het risico geblokkeerd te worden.

Deze wet was, net als het huidige akkoord met Facebook, zogenaamd bedoeld om cyberpesten aan te pakken en kinderen te beschermen. Medio september, toen het wetsontwerp werd goedgekeurd, reageerde Adil Jalilov, hoofd van het Kazachse medianet-journalistiekcentrum, hierop. Hij schreef ietwat cynisch op Facebook: ‘Welke kinderen gaan met deze regels worden beschermd? Misschien alleen die van parlementsleden en ambtenaren die zich onledig houden met het doorlichten van journalisten en bloggers … ‘

Geen privacy en databescherming

Door dit samenwerkingsprotocol met een land waar er geen sprake is van een wetgevend kader voor privacy en databescherming, stelt Facebook zich in ieder geval opnieuw bloot aan kritiek. Ik ben benieuwd of Zuckerberg & co. daarvan wakker zullen liggen.

Adil Jalilov

Facebook steunt het autoritaire regime van Kazachstan