Het was min of meer de klap op de vuurpijl toen de universiteit van Twente begin vorige maand aankondigde dat Engels er voortaan de officiële voertaal zou worden. Politiek Nederland schoot wakker, en stilaan groeit bij onze noorderburen het besef dat de verengelsing van de universiteiten en hogescholen een aantal bijzonder kwalijke gevolgen heeft. Ook in Vlaanderen lijkt het protest stilaan toe te nemen.

‘Can I help you please?’

Ze had het er even helemaal mee gehad, zoveel was duidelijk. Studente rechtsgeleerdheid Eline Burgman publiceerde vorige week een toch wat ongewoon opiniestuk in het online magazine van de Erasmus Universiteit Rotterdam. ‘Can I help you please?’, vroeg de serveerster haar enkele weken eerder aan de bar op haar campus. Toen zij daarop repliceerde dat ze graag in het Nederlands geholpen wilde worden, kwam de Nederlandse manager zich met de zaak bemoeien.

Hij stelde dat ‘maar liefst 70 procent van het personeel daar enkel Engels sprak’ en vroeg zich luidop af hoe Eline dan wel zou reageren, mocht iedereen enkel Engels spreken. Waarop zij hem van repliek diende dat ze in Nederland liever in het Nederlands geholpen wilde worden. Burgman sloot haar column af met de ietwat bittere vaststelling dat de verengelsing op de Rotterdamse universiteit volledig zijn doel voorbijgeschoten is. En dat ze soms het gevoel krijgt dat niet langer het onderwijs er centraal staat, maar wel de PR-machine van het college van bestuur.

De scherpe column, waarvoor de studente rechten overigens op flink wat bijval kon rekenen, is tegelijk typisch én atypisch voor het Nederlandse hoger onderwijs. Enerzijds zijn de verengelsing en daaruit voortvloeiende internationalisering in het hoger onderwijs nergens in Europa zo ver doorgeslagen als bij onze noorderburen. Van de ruim 300.000 studenten hoger onderwijs, komen er intussen al zowat 120.000 uit het buitenland. Anderzijds leken de Nederlanders daar de voorbije jaren ook amper om te malen, en in die zin verbaasde deze column dus enigszins.

Maatschappelijk debat

De Nederlandse filosoof Adriaan Verbrugge – die zelf ook aan de Vrije Universiteit Amsterdam doceert – bond de kat begin vorig jaar de bel aan. Vanuit de vereniging Beter Onderwijs Nederland (BON) wist hij ruim 180 hoogleraren, schrijvers en Nederlandse prominenten achter een fel opgemerkte open brief in De Volkskrant te scharen. Daarin riepen ze de Nederlandse politiek op om de teloorgang van het Nederlands in het hoger onderwijs te stoppen. ‘Tot dan toe leek een groot gedeelte van de universitaire gemeenschap behoorlijk onverschillig te staan tegenover die bijzonder verregaande verengelsing hier’, vertelt hij.

‘Onze open brief lijkt stilaan toch voor een kentering te zorgen: zowel binnen de universiteiten als binnen de politiek begint het thema nu echt te leven, en er is ook een groter maatschappelijk debat op gang gekomen. Dat was ook nodig: begin dit jaar kondigde de universiteit van Twente nog aan dat het Engels vanaf 2020 de officiële voertaal zou worden. In Eindhoven hadden ze die stap al eerder gezet. En let wel: het gaat niet enkel over de lessen, ook de bestuurstaal is er nu gewoon Engels.’

Nederlandse gedoogcultuur

Nochtans is en blijft het Nederlands ook bij onze noorderburen wettelijk de reguliere onderwijstaal. Daarvan kan enkel afgeweken worden als er een noodzaak bestaat om een bepaald opleidingsonderdeel in een andere taal aan te bieden. ‘Zoiets is uiteraard bijzonder rekbaar, en de inspectie heeft daar de voorbije jaren amper toezicht op gehouden. Bovendien schermen de universiteiten graag met het grote aantal buitenlandse studenten, maar het is natuurlijk net die verregaande verengelsing die massaal buitenlandse studenten aantrekt.

Kort samengevat: dit is een fraai voorbeeld van de Nederlandse gedoogcultuur, overgoten met een tegenwoordig heel populair sausje van zelfregulering. Universiteiten, inspectie en ambtenarij blijken op dat vlak ideologisch ook enigszins met elkaar verwant: we leven toch allemaal in tijden van globalisering, waarom ons dan druk maken over de positie van het Nederlands? De instellingen gaan ook almaar harder en commerciëler met elkaar concurreren, waarbij de overheid finaal enkel nog het proces bewaakt. Vanuit BON hebben we geprobeerd die verregaande verengelsing via de rechtbank een halt toe te roepen, maar in praktijk blijkt dat een bijzonder lastig en heel langdurig proces.’

Maatschappelijke ongerustheid

Toch zit er nu stilaan een kentering aan te komen, zo lijkt het. Daarbij komen zowel de sociale als de financiële impact van de verengelsing hoger op de maatschappelijke en politieke agenda te staan. Bepaalde opleidingen, onder meer psychologie, worden vandaag overspoeld door buitenlandse studenten. ‘Tot zelfs 80 procent van de studenten in die opleiding in bijvoorbeeld Maastricht komt uit het buitenland’, weet Adriaan Verbrugge.

‘Het begint nu ook tot de publieke opinie door te dringen dat de Nederlandse belastingbetaler massaal geld afdraagt voor die vele tienduizenden buitenlandse studenten. Nederland krijgt ruim zevenmaal zoveel meer buitenlandse studenten over de vloer dan het er zelf uitstuurt. Daarnaast blijkt het Engels van de Nederlandse studenten soms niet goed genoeg om buitenlandse native speakers onder de professoren echt goed te begrijpen, en groeit ook de maatschappelijke ongerustheid over het vaak erbarmelijke Nederlands van studenten die de voorbije jaren afstudeerden.’

Financiering van het stelsel

Dit alles wordt ook bevestigd door een nota die de Nederlandse minister van Onderwijs Ingrid van Engelshoven in september vorig jaar naar de voorzitter van de Tweede Kamer stuurde. Daarin reageerde ze op de bevindingen van een nieuw interdepartementaal beleidsonderzoek rond de internationalisering van het (hoger) onderwijs. ‘Er is een toenemend risico voor de absorptiecapaciteit en financiering van het stelsel’, klonk het in de kabinetsreactie. ‘Er komt bovendien ook druk op de kwaliteit van het systeem, en de internationalisering kan ten koste gaan van de ontwikkeling en beheersing van de Nederlandse taal binnen het hoger onderwijs. Nederlandse studenten dreigen hun Nederlandse taalvaardigheid beperkt te ontwikkelen.’ Volgens de minister is het voor het opdoen van interculturele en internationale vaardigheden ook niet nodig dat een opleiding volledig anderstalig is.

‘Ik merk inderdaad dat het politieke sentiment stilaan aan het kantelen is, en dat is een goede zaak’, vindt Verbrugge. ‘Jarenlang hebben onze universiteiten en hogescholen hun maatschappelijke taak stevig verwaarloosd. Terwijl een gemeenschappelijke taal net extreem belangrijk is in een internationale en multiculturele omgeving. We eisen van nieuwkomers en allochtonen wel dat ze Nederlands leren, maar intussen loopt ons hoger onderwijs er op dat vlak wel de kantjes af? Onze universiteiten en hogescholen hebben een soort van cultuurpolitiek bedreven die op termijn bijzonder schadelijk is voor de sociale cohesie in dit land, en dat is uiteraard niet hun taak. Ik kan jullie in Vlaanderen dus maar één goede raad meegeven: politiseer het debat. Taal is nationaal erfgoed, géén speeltje in de handen van universiteiten.’

Leuvens protest

Niet enkel in Nederland groeit het protest, ook in ons land komt er – onder meer van bij de studenten – steeds meer tegenkanting. Niet in het minst omdat de hogescholen en universiteiten er ook bij ons blijkbaar geen graten in zien de bestaande taalwetgeving te omzeilen. Zo diende de Leuvense studentenvereniging KVHV in mei vorig jaar een klacht in bij de regeringscommissaris van zowel de Gentse als van de Leuvens universiteit. Die regeringscommissarissen zijn belast met onder meer het toezicht op de taalwetgeving, maar volgens het KVHV komt daar in praktijk weinig of niets van in huis. In de klachten wees de studentenvereniging de bevoegde regeringscommissarissen heel concreet op het bestaan van een aantal ‘spookvakken’ aan beide universiteiten, voornamelijk binnen de opleidingen wetenschappen en ingenieurswetenschappen.

Jozef De Cuyper, de bevoegde regeringscommissaris van de KU Leuven, wees de klacht af omdat het KVHV ‘niet voldoende kon aantonen dat zijn belangen geschaad werden door deze praktijken.’ Waarbij je je uiteraard de vraag kan stellen: in welke mate zijn het vandaag nog de belangen van studenten die primeren, als blijkt dat universiteiten naar hun eigen studenten toe een loopje nemen met de taalwetgeving? ‘Binnen de programmagidsen (ECTS-fiches) van verschillende opleidingen aan de KU Leuven wordt de taalwetgeving overtreden dankzij allerlei frauduleuze beschrijvingen’, stelt Brecht Crabbe, praeses van het KVHV Leuven.

Wel degelijk een probleem

‘Hoewel er in een initiële masteropleiding maar plaats is voor 50% anderstaligheid overschrijden een aantal opleidingen deze limiet. Om deze overtreding onder de mat te schuiven, bieden ze zogezegd Nederlandstalige opleidingsonderdelen aan. In de praktijk blijkt echter dat ook deze opleidingsonderdelen enkel in het Engels worden gegeven, of dat de masterproef – die voor een flink gedeelte van de studiepunten meetelt – wordt meegerekend in het aandeel Nederlandstalige opleidingsonderdelen.’

Toch lijkt ook de Leuvens regeringscommissaris te beseffen dat er wel degelijk een probleem is. In zijn antwoord aan het KVHV klinkt het immers dat er ‘in een constructief gesprek met vicerector Baelmans op 15 mei 2019 vanuit de universitaire overheid de bereidheid getoond is om het probleem terdege aan te pakken’.

Volgens de regeringscommissaris moet er ‘gezien de schaalgrootte van de instelling, de grote diversiteit aan vakken, werkvormen en studiemateriaal, per vak of opleiding bekeken worden hoe men naast de Engelstalige vakken of opleidingen volwaardige varianten in het Nederlands kan aanbieden waar dit nu niet of niet helemaal het geval is. Zodat de keuzevrijheid van de student conform de wetgeving gegarandeerd wordt.’

‘We wachten op antwoord.’

‘Daarbij zal gestreefd worden naar een transparante en kwaliteitsvolle invulling ten gunste van de student, zo is ons meegedeeld. Het lijkt me zaak dat de beleidsverantwoordelijken binnen de universiteit vanuit hun bereidheid om te remediëren waar nodig, nu eerst de kans krijgen om per faculteit de nodige gesprekken te voeren en een plan van aanpak op te stellen. Dit zal vanuit het regeringscommissariaat, namens de Vlaamse overheid, worden opgevolgd’, klinkt het nog.

Het Leuvense KVHV zelf trok in oktober 2019 ook naar rector Luc Sels, om de vermeende inbreuken op de taalwetgeving aan de KU Leuven opnieuw aan te klagen. Daar kreeg de studentenvereniging te horen dat ze daarvoor contact moest opnemen met vicerector Tine Baelmans, bevoegd voor het onderwijsbeleid. ‘We hebben haar intussen al twee mails gestuurd, in november vorig jaar en nu recent nog op 15 januari’, geeft Brecht Crabbe aan. ‘We wachten nog altijd op een antwoord.’

Dit is het laatste deel in een reeks over de verengelsing van het hoger onderwijs. Lees hier deel 1 | 2.
Luister ook naar onze podcast: De verengelsing van het hoger onderwijs
Lees deze middag ook het standpunt van onze hoofdredacteur.

Adriaan Verbrugge

Lessen trekken uit het Nederlandse debacle