Wat ODESSA was voor Duitse nazi’s, waren de ‘rattenlijnen’ voor Nederlandse collaborateurs. Jochem Botman schreef er een dik boek over, goed gerechercheerd, niet alleen in Nederland, maar ook in België bij het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (CegeSoma) én bij het Archief en Documentatiecentrum voor het Vlaams-nationalisme (ADVN). Vooral de vluchters naar Argentinië trokken zijn aandacht. Tien of meer detectiveverhalen in één boek. Luc Pauwels sprak met de auteur.

Voorbereidingswerken

Ik neem aan dat de Nederlandse collaborateurs, net zoals de Belgische, de Duitse nederlaag zagen aankomen. Hoe hebben ze zich daarop voorbereid?

De twijfel onder de Nederlandse collaborateurs ontstond al sinds de eerste tegenslagen aan het Oostfront en de landing van de geallieerden in Noord-Afrika. Dit werd versterkt door de paniekreactie op 6 september 1944 (Dolle Dinsdag) toen de geallieerden de Nederlandse grens benaderden en velen hals over kop naar nazi-Duitsland vluchtten. Een aantal collaborateurs besloot het verzet te benaderen. Bij een Duitse nederlaag zouden de verzetslieden een goed woordje doen bij het gerecht.

Een typisch voorbeeld is de situatie van Kriegsberichter Wim Sassen die in september 1944 zijn diensten aan het verzet bood in ruil voor garanties. Andere SD-medewerkers en de nazi-elite voorzagen zich van valse paspoorten, waarmee ze konden onderduiken. De financiën voor de onderduik waren afkomstig uit de roofbuit, de in beslag genomen goederen van afgevoerde Joden en zwarthandel. Na de oorlog waren diverse organisaties actief in het vervalsen van identiteitsbewijzen en het doorsluizen van collaborateurs naar veilige oorden. In 1947 wist Sassen met behulp van jezuïeten veilig Ierland te bereiken.

Welke rol heeft de clerus daarin gespeeld?

De naoorlogse vergevingsgezindheid betreffende oorlogsmisdadigers ging bij de Katholieke Volkspartij (KVP) en de katholieke kerk het verst. De kerk deed een beroep op het tonen van christelijke naastenliefde voor de duizenden verdwaalde en onwetende idealisten die de zijde van de Duitsers hadden gekozen. Daarnaast zagen vele priesters in SS-mannen geestverwanten in hun strijd tegen het communisme.

Hoe ging het er in 1945 aan toe in het bevrijde Nederland?

De kerk wilde de zogenaamde ‘bijltjesdag’ (illegale afrekeningen van het verzet) met de collaborateurs zoals die in België had plaatsgevonden, voorkomen en riep de bevolking op de handhaving van de orde te respecteren en de deuren open te stellen voor deze afgedwaalde christenen. Dit heeft er mede aan toe bijgedragen dat er tijdens de bevrijding in Nederland minder ‘wild west’ taferelen en afrekeningen plaatsvonden.

Was het Vaticaan daarbij betrokken?

Onderzoek heeft aangetoond dat kloosterordes betrokken waren bij het wegsluizen van collaborateurs. Ze beriepen zich op hun plicht tot barmhartigheid en het verlenen van asiel. De clerici zagen zich gesteund door het Vaticaan. Leden van het Vaticaan werkten nauw samen met de internationale hulporganisaties, Argentijnse emigratieofficieren, consuls en vervoersmaatschappijen om vluchtelingen over te brengen naar hun nieuwe thuishaven.

Ze leverden aan duizenden vluchtelingen, waaronder ook vele nazi’s, nieuwe tijdelijke identiteitsbewijzen en contactadressen in Latijns-Amerika. Vele collaborateurs hielden zich verborgen in kloosters totdat hun papieren en ontschepingsbewijzen binnen waren. In samenwerking met Argentijnse consuls werden aan het Vaticaan lijsten geleverd van kameraden die moesten worden gered.

Vrij Argentinië

Waarom was precies Argentinië zo in trek bij gewezen collaborateurs?

Wie aan strafvervolging en detentie kon ontkomen, wist al ruim voor de nederlaag dat Spanje en Zuid-Amerika, in het bijzonder Argentinië, de wijkplaats was. Argentinië had met Duitsland een speciale band. Veel militairen waren in Duitsland opgeleid. De Duitse economie had grote investeringen in het land gedaan. Argentinië was één van de laatste landen die de oorlog aan nazi-Duitsland verklaarde. Bovendien maakte het land deel uit van een back-up plan.

Duitsland had zijn les geleerd in de Eerste Wereldoorlog en wilde bij een tweede nederlaag niet opnieuw de vernedering ondergaan van herstelbetalingen en bezetting. Ruim voor de val werden oorlogsbuit, patenten, nazikopstukken naar Argentinië overgebracht. De vluchtlijnen waren al aan het begin van de oorlog uitgezet. In overleg met geallieerde inlichtingendiensten werd de overtocht van collaborateurs naar Latijns-Amerika gesteund. Ook de kerk steunde deze overtocht en ontving in Zuid-Amerikaanse kloosters zware collaborateurs als de jodenjager Andries Riphagen.

Wierf het Franse Vreemdelingenlegioen actief gewezen Oostfrontvrijwilligers aan of reisden die zelf naar Marseille?

Een aantal soldaten zocht zijn toevlucht in de buitenlandse legioenen. In de hoofdsteden waren contactpersonen of consuls die Oostfrontvrijwilligers plaatsten in het Franse of Spaanse vreemdelingenlegioen. Daarnaast was militair vakpersoneel nodig in de groeiende dreiging van de Koude Oorlog. Soldaten werden gezocht om de onafhankelijkheidsbewegingen in de koloniën neer te slaan. Ze werden onder meer ingezet in Indochina, Algerije, Marokko en Belgisch Congo. In Nederland kregen soldaten die in Duitse dienst waren getreden de keuze: dwangarbeid en detentie of zich aanmelden voor de strijd in Nederlands-Indië en later Korea.

Luchtbrug

Was de KLM betrokken bij het organiseren van ontsnappingsroutes?

Terwijl de meeste voortvluchtigen per boot gingen, waren er die gebruik maakten van de luchtvaartmaatschappijen die op Latijns-Amerika vlogen, waaronder de KLM. De Noord-Amerikaanse ambassadeur Baruch verzocht het KLM-bestuur al in 1947 om te stoppen met het vervoeren van nazi-collaborateurs naar Latijns-Amerika via Zwitserland en Zweden. Tevens vroeg de ambassadeur om inzage te krijgen in de passagierslijsten. Deze werden nooit openbaar gemaakt.

Een aantal passagiers zijn in het onderzoek achterhaald. Hierbij zaten ook notoire kampbeulen en collaborateurs die te werk werden gesteld in Duitse ondernemingen in Buenos Aires. Daarnaast was er een directe link met de Argentijnse luchtvaartmaatschappij. De oprichter hiervan, Alberto Dodero, vervoerde niet alleen met zijn luchtvloot, maar ook op zijn schepen, vanuit heel Europa nazi’s en collaborateurs naar Argentinië. Diverse reisbureaus werden door Argentijnse en Duitse agenten opgezet om vluchtelingen en masse over te brengen. Zij kochten tickets op van onder andere de KLM of Nederlandse rederijen.

Koude Oorlog aan de horizon

Had de Koude Oorlog invloed op het verdere opsporen en vervolgen van ex-collaborateurs?

De Nederlandse opsporingsorganen gaven na 1947 geen hoge prioriteit aan het vervolgen van Duitse oorlogsmisdadigers. Het bleek dat de Nederlandse wet niet voorzag in de berechtiging van Duitse oorlogsmisdadigers en collaborateurs. Naarmate de verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en West-Europa verslechterden, nam ook de bereidwilligheid af om kleine oorlogsmisdadigers op te sporen.

De United Nations War Crimes Commission legde na de veroordeling van de ‘grote’ nazikopstukken meer restricties op wat betreft de uitlevering van gezochte oorlogsmisdadigers. Alleen de zware gevallen, die zware misdrijven hadden gepleegd, konden door het Extradiction Board worden uitgeleverd. In 1948 gingen de landen van de Gemenebest akkoord met het Britse verzoek om af te rekenen met het verleden.

Dit hield in dat de regeringen van deze landen zouden afzien van het nog langer vervolgen van oorlogsmisdadigers en dat er geen nieuwe processen werden aangespannen indien er nieuw bewijsmateriaal boven water kwam. Ook de Noord-Amerikaanse autoriteiten boden begin 1950 amnestie aan vele Duitse legerofficieren en generaals.

Het is onder de dreiging van de Koude Oorlog dat de ratline is ontstaan. Een term die bedacht was door de Noord-Amerikaanse geheime dienst om waardevolle figuren uit het Derde Rijk veilig te stellen in de door de geallieerde bezette gebieden. Niet alleen de Amerikanen maakten gebruik van nazi’s, ook andere West-Europese geheimdiensten rekruteerden ze volop om de strijd aan te binden tegen het Rode Gevaar.

Je vindt het boek van Jochem Botman, De Nederlandse rattenlijn. De vluchtroute van SS’ers en collaborateurs naar Zuid-Amerika,in onze winkel.

Alberto Dodero

De ‘rattenlijnen’, ontsnappingsroutes voor collaborateurs