‘Hoe geef ik nog een nieuwe inhoud aan de rest van mijn leven?’, zo schreef — vrij vertaald — de historicus Heinrich von Sybel in 1871 aan een collega. Nee, Sybel was het leven niet moe. Integendeel. Niets vervulde hem met meer vreugde dan de stichting van het Duitse keizerrijk, vandaag 150 jaar geleden. Maar dat hij ‘zulke grootse en machtige dingen’ mocht beleven, betekende voor hem de vervulling van alles wat hij ooit gewenst en waarnaar hij gestreefd had.

Offer

Sinds het einde van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie in 1806 hadden de Duitsers — met denkers en dichters op kop — gedroomd van de hergeboorte van het Reich. Eenheid en vrijheid moesten samen verwezenlijkt worden, nationalisme en liberalisme gingen hand in hand. Uiteindelijk — o ironie van de geschiedenis — was het Otto von Bismarck, de conservatieve minister-president van Pruisen, die de eenmaking van de Duitse vorstendommen wist te verwezenlijken. Het pad naar de eenheid was wel geplaveid met het offer van de soldaten die gesneuveld waren in de oorlogen van Pruisen en Oostenrijk tegen Denemarken (1864), van Pruisen tegen Oostenrijk (1866) en van Pruisen en zijn Zuid-Duitse defensiebondgenoten tegen Frankrijk (1870-71).

Omsingeling

De overwinning van de Pruisen in de slag van Sadowa (3 juli 1866) was de voorwaarde om Oostenrijk uit de Duitse Bond (1815-1866) weg te werken. En om die confederatie van 39 staten te vervangen door de Noord-Duitse Bond en enkele autonome Zuid-Duitse staten. Een Groot-Duitsland met het multinationale Oostenrijk erbij was niet wat de Duitse nationalisten wenselijk hadden geacht.

De Fransen betreurden de overwinning van de Pruisen in Sadowa (in het huidige Tsjechië). Keizer Napoleon III, neef van, bleef zich verzetten tegen de realisatie van de Duitse eenheid (in haar ‘klein-Duitse’ vorm) onder leiding van de Pruisische staat. Toen in 1870 een Duitse prins aanstalten maakte om de vacant geworden Spaanse troon te bestijgen, zag de Franse regering al het gevaar van omsingeling door Duitse machten — aan haar zuidergrens en haar oostflank — opdoemen. Diplomatieke verwikkelingen maakten dat Frankrijk op 19 juli 1870 de oorlog verklaarde aan Pruisen. Daarmee traden de defensieakkoorden in werking die Pruisen met de Zuid-Duitse staten Baden, Württemberg en Beieren had gesloten. Was het niet symbolisch dat de Duitsers enkele weken later de 100ste verjaardag van ‘staatsfilosoof’ G.W.F. Hegel konden vieren, ‘Preußens König der Gedanken’ (‘Pruisens koning der gedachten’)?

‘Kleinstaaterei’

De strijd tegen de historische vijand van de Duitse natie oversteeg het voorbehoud dat in Zuid-Duitsland leefde tegenover ‘het noorden’, inzonderheid Pruisen. Zelfs Karl Marx juichte de oorlog toe zolang hij maar een ‘Verteidigungskrieg’ was, een oorlog als zelfverdediging. Bovendien waren Marx en zijn spitsbroeder Friedrich Engels de nationale gedachte genegen. Ze beschouwen de bourgeoisie als drager ervan als de historisch noodzakelijke kracht die nodig was komaf te maken met de ‘Kleinstaaterei’. Een grote staatkundig-economische ruimte zou met de ermee gepaard gaande economische modernisering de voorwaarden voor de grote revolutie scheppen.

Parijse Commune

De Pruisische troepen behaalden op 2 september 1870 in Sedan een verpletterende overwinning op die van de Franse maarschalk Patrice de Mac Mahon. Na de capitulatie overhandigde keizer Napoleon III zijn degen aan de Pruisische koning Wilhelm I. Het was ‘de degen van de keizer, niet die van Frankrijk’, schreef de historicus Heinrich August Winkler (1). Het Franse keizerrijk, ‘l’Empire’, was ten einde, maar Frankrijk gaf zich nog niet gewonnen. Twee dagen later zag in Parijs de Republiek het licht onder een ‘Regering van de Nationale Verdediging’.

De Duitse troepen begonnen op 18 september Parijs te belegeren. De hoofdstad zou capituleren op 28 januari 1871. Terwijl de Franse regering in Versailles resideerde, brak er op 18 maart 1871 een opstand uit in Parijs. Het Franse regeringsleger onder leiding van de door de Duitsers vrijgelaten Mac Mahon sloeg de ‘Parijse Commune’ in de week van 21-28 mei brutaal neer. Vele duizenden mensen kwamen er bij om of werden gefusilleerd. Het sociale en basisdemocratische karakter van de Commune oefende een grote fascinatie uit op voordenkers van het socialisme zoals Lenin.

Machtsevenwicht

Intussen was het in het najaar van 1870 ook staatslieden in heel Europa beginnen dagen wat een Duitse overwinning — een kwestie van weken — zou inhouden. ‘Deze oorlog betekent de Duitse revolutie, een groter politiek gebeuren dan de Franse revolutie’, zei Benjamin Disraeli, leider van de conservatieve oppositie in het Britse parlement, het House of Commons. De gevolgen van politieke Duitse eenheid die uit de wapenbroederschap zou voortvloeien, vatte hij kernachtig samen met de woorden: ‘Het machtsevenwicht is volledig verstoord’. Eeuwenlang hadden de Engelsen zich geweerd tegen de ambitie van Frankrijk om uit te groeien tot dé hegemoniale macht in Europa. En nu nam Duitsland die fakkel over. Het Duitse Rijk loste het conglomeraat van Duitse staten af. In het midden van Europa verrees een kolos met een groeiende economische en politieke macht. Het ‘Duitse gevaar’ kwam in de plaats van het ‘Franse gevaar’ dat meer dan twee eeuwen lang door Europa had gewaard.

Bufferzone

De annexatie van Elzas-Lotharingen door Duitsland beloofde daarenboven niet veel goeds. Ook al probeerde Bismarck de gemoederen te sussen met de belofte ‘Das Reich ist saturiert’ (‘Het Reich is verzadigd’). Als redenen voor de annexatie haalden de Duitsers aan dat het gebied in wezen Duits was — het had tot de 16de-17de eeuw deel uitgemaakt van het Heilige Roomse Rijk — en dat het als bufferzone het zuiden van Duitsland zou beschermen tegen latere Franse agressie.

Voor Karl Marx betekende de annexatie het einde van de ‘verdedigingsoorlog’. Hij voorspelde zelfs dat de ‘roof op Frans gebied’ vroeg of laat tot een oorlog zou leiden tussen Duitsland en Rusland als (toekomstige) bondgenoot van de Fransen. Rusland zou zich immers bedreigd voelen door ‘ein deutsches Reich mit preußischer Führerschaft‘ (2). Frankrijk zou revanche zweren voor het verlies van Elzas-Lotharingen.

Spiegelzaal

Officieel werd het Duitse Rijk op 1 januari 1871 opgericht met de inwerkingtreding van de novemberverdragen van de Noord-Duitse Bond met Hessen-Darmstadt, Baden, Württemberg en Beieren. In het collectieve geheugen blijft echter 18 januari 1871 hangen als de dag van de ‘Reichsgründung’ (stichting van het Rijk). Op die dag werd de Pruisische koning Wilhelm I in Versailles tot ‘Deutscher Kaiser’ geproclameerd. Precies 170 jaar nadat Friedrich III. von Brandenburg zichzelf in Königsberg had gekroond tot ‘Friedrich I. in Preußen’. Het hoofdkwartier van de Duitse legers bevond zich in Versailles, Parijs werd nog omsingeld.

De ‘Kaiserproklamation’ is vereeuwigd in het iconische schilderij Die Proklamierung des deutschen Kaiserreichs (18. Januar 1871) van Anton von Werner. Het schilderij toont de Duitse vorsten, prinsen en hooggeplaatste militairen die bijeenkomen in de Spiegelzaal van het Paleis van Versailles en er de Pruisische koning nu als ‘Kaiser Wilhelm’ toejuichen. Centraal staat de figuur van Otto von Bismarck, de minister-president van Pruisen en vanaf dan ook rijkskanselier. Hij trekt de volle aandacht met zijn wit parade-uniform te midden van de donker geklede vorsten en met de orde ‘Pour le Mérite’ opgespeld. Deze werd hem overigens pas in 1884 verleend.

Symbolisch

Op het schilderij (in de derde versie van 1885) duikt ook de minister van Oorlog Albrecht Graf von Roon op, hoewel deze niet aanwezig was op de ‘Kaiserproklamation’. Dat had alles te maken met de goede relatie tussen Bismarck en Roon. De kunsthistoricus Thomas Wolfgang Gaehtgens schreef dan ook dat de functie van het doek ‘niet weergave van geschiedenis is, […] maar legitimering van het heden met behulp van een vergane gebeurtenis’.(3) Onder de aanwezigen bevond zich ook de 23-jarige officier Paul von Hindenburg. 62 jaar en 12 dagen later zou hij in zijn hoedanigheid als Reichspräsident Adolf Hitler tot rijkskanselier benoemen en zo het einde van de Republiek van Weimar inluiden.

De plechtigheid in de Spiegelzaal van het pronkvolle paleis van Versailles droeg een zware symbolische lading. Voor Pruisen onderstreepte ze zijn positie als de leidinggevende Duitse staat binnen de nieuwe grootmacht. Voor Frankrijk vormde ze de ultieme vernedering. 48 jaren later zouden de Fransen na het einde van de Eerste Wereldoorlog Duitsland een gepeperde rekening aanbieden: op 28 juni 1919 ondertekende een Duitse delegatie het Verdrag van Versailles; het Duitse keizerrijk was toen zeven maanden geschiedenis.

(1) Heinrich August Winkler, Der lange Weg nach Westen. Deutsche Geschichte 1806-1933, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2002, p. 206.

(2) Ibid., p. 207.

(3) Thomas W. Gaehtgens, Anton von Werner, die Proklamierung des Deutschen Kaiserreichs; ein Historienbild im Wandel preußischer Politik. Fischer, Frankfurt am Main 1990, p. 64.

Albrecht Graf von Roon

De degen van de keizer